مقدمه
دیابت یک بیماری مزمن و پیچیده است که فرد مبتلا باید سالهای طولانی با آن سر و کار داشته باشد. مدیریت و کنترل این بیماری یک کار ۲۴ ساعته است و بخش عمده آن به عهده خود فرد مبتلا یا نزدیکان او می‌باشد در نتیجه به طور گسترده‌ای زندگی روزمره را تحت تاثیر قرار می‌دهد و نیازمند تغییر در عادت‌ها و برنامه‌های روزانه است. بعد از تشخیص دیابت ممکن است لازم باشد مصرف بسیاری از غذاها محدود شود و در مقابل مسئولیت‌ها و وظایف جدیدی مثل اندازه‌گیری مرتب قند خون، کنترل مقدار کالری مصرفی روزانه، مراجعه‌های منظم به مطب پزشک و انجام دوره‌ای آزمایش خون به برنامه زندگی فرد اضافه شود. همه این مسائل می‌توانند باعث شوند که فرد دیابتی به مرور احساس کند انرژی چندانی برای انجام سایر وظایف زندگی روزمره خود ندارد و به تدریج منجر به پایین آمدن خلق و به وجود آمدن افکار و احساسات ناخوشایند و به دنبال آن مشکلات روانی مثل افسردگی و اضطراب شود. از طرف دیگر انجام مراقبتهای مرتبط با دیابت نیاز به انگیزه و انرژی فراوان دارد و اختلالات خلقی و روانی می‌توانند به طور قابل توجهی بر روی توانایی کنار آمدن با وضعیت بیماری و رعایت برنامه‌های خود مراقبتی تاثیر بگذارند. بنابراین در یک فرد دیابتی باید به مسائل خلقی و روانی به اندازه مسائل جسمی اهمیت داده شود.
در ادامه بعضی از اختلالات خلقی و روانی که به دنبال دیابت ایجاد می‌شوند را به طور خلاصه توضیح می‌دهیم.
تغییرات سریع خلقی به دلیل نوسان قند خون
مطالعات متعددی احتمال ارتباط بین سطح قند خون و وضعیت خلقی را تایید می‌کنند. نوسانات قند خون، شامل هر دو حالت بالا رفتن و افت قند خون، می‌توانند باعث به وجود آمدن طیفی از علائم از جمله تغییرات خلقی شوند.
علائم افت قند خون که می‌توانند روی وضعیت خلقی فرد دیابتی تاثیر بگذارند شام این موارد هستند:
- اضطراب یا عصبی شدن
- اختلال در تصمیم گیری، تمرکز و هماهنگی با دیگران
- تحریک پذیری، بی‌صبری و پرخاشگری
- تغییر در رفتار و شخصیت
بالا رفتن قند خون هم ممکن است علائمی ایجاد کند که بر روی وضعیت خلقی تاثیر بگذارد از جمله:
- مشکل در تمرکز
- احساس ناخوشی
- احساس خستگی یا نداشتن انرژی
- احساس غم یا عصبانیت
برای به حداقل رساندن نوسانات قند خون راهکارهای زیر کمک کننده خواهند بود:
- یک برنامه منظم روزانه برای وعده‌های غذایی و فعالیت بدنی داشته باشید و به دقت آن را رعایت کنید.
- مصرف شکر و قندهای ساده را به حداقل برسانید. به علاوه سعی کنید یک رژیم غذایی کم کربوهیدرات داشته باشید و در مقابل مصرف سبزیجات و میوه‌ها را بیشتر کنید. مطالعات نشان می‌دهند که داشتن رژیم کم کربوهیدرات به طور قابل ملاحظه‌ای باعث کم شدن نوسانات قند خون می‌شود.
- یک دفترجه یادداشت داشته باشید و هر بار که قند خون خود را اندازه‌گیری می‌کنید در آن یادداشت کنید. علاوه بر آن موارد بالا رفتن یا افت قند خون به همراه دلایل احتمالی پیش آمدن آن‌ها در این دفترچه بنویسید.
- هر بار که به پزشک مراجعه می‌کنید دفترچه را با خود ببرید و سعی کنید با استفاده از اطلاعات این دفترچه و با کمک پزشک تغییراتی ایجاد کنید که این نوسانات به حداقل برسند. این تغییرات ممکن است شامل تغییر در برنامه دارویی، رژیم غذایی یا میزان فعالیت بدنی باشد.
- علائم بالا رفتن و افت قند خون را به خانواده و دوستان خود آموزش بدهید تا به محض ایجاد اولین علائم برای کمک به شما اقدام کنند.
احساس خشم و انکار
در بسیاری موارد تشخیص دیابت ممکن است برای فرد مبتلا شوکه کننده باشد و باعث ایجاد خشم و عصبانیت شود. معمولا این مشکل با تکرار شدن سوال ”چرا من؟” در ذهن شروع می‌شود و می‌تواند به اضطراب و حتی افسردگی منتهی شود.
این عصبانیت بخشی از مسیر یک فرد دیابتی برای رسیدن به مرحله پذیرش بیماری دیابت در زندگی خود خواهد بود. نکته کلیدی برای کنار آمدن با این عصبانیت تشخیص دادن علت عصبانیت است. از خودتان سوال کنید دلیل این عصبانیت چیست؟ ترس، احساس گناه یا سرزنش خود می‌توانند دلایل این عصبانیت باشند. با تشخیص دادن علت عصبانیت، می‌توان بر آن غلبه کرد. به علاوه در زمان عصبانیت راهکارهایی وجود دارند که کمک می‌کنند تا چرخه عصبانیت شکسته شود:
- کنار پنجره بروید و نفس عمیق بکشید.
- یک لیوان آب خنک بخورید.
- تغییر وضعیت بدهید. اگر ایستاده‌اید بنشینید، اگر نشسته‌اید تکیه بدهید.
- دستهایتان را به آرامی تکان بدهید.
- برای پیاده‌روی بیرون بروید.
از طرف دیگر در بعضی موارد ممکن است بعد از تشخیص دیابت به طور ناخودآگاه احساس انکار در فرد مبتلا به وجود بیاید. افکاری مانند ” من باور نمی‌کنم ” یا ” این تشخیص اشتباه است ” در ابتدای این وضعیت معمول هستند. اما در نظر داشته باشید در قسمتی از مسیر باید تشخیص دیابت پذیرفته شود وگرنه فرد با ممانعت از انجام مداخلات درمانی باعث آسیب به خود می‌شود.
گاهی اوقات حس انکار بسیار نامحسوس و مخفی است و به طور ناخودآگاه باعث رعایت نکردن برنامه‌های خود مراقبتی می‌شود. افکاری مانند مثال‌های زیر نشانه حس انکار هستند:
- یک لقمه از این غذا مشکلی ایجاد نمی‌کند.
- این زخم خود به خود خوب می‌شود.
- برای رفتن به دکتر عجله‌ای نیست.
- من وقت انجام این برنامه را ندارم.
- وضعیت دیابت من انقدرها هم جدی نیست.
هر کسی ممکن است گاه به گاه دچار حس انکار بشود اما مهم این است که در این وضعیت نماند. در تماس بودن منظم با پزشک، هدف‌گذاری و داشتن یک برنامه روزانه منظم برای رسیدن به این اهداف می‌توانند مانع ماندن در وضعیت انکار بشوند.
به علاوه بهتر است دوستان و نزدیکان فرد دیابتی از اهداف و برنامه‌های روزانه او مطلع باشند تا بتوانند او را در تعهد به این برنامه‌ها تشویق کنند.
افسردگی
مطابق آمار منتشر شده، افراد دیابتی ۲ تا ۳ برابر بیشتر از بقیه در معرض ابتلا به افسردگی هستند. از طرف دیگر تنها در ۲۵ تا ۵۰ درصد افراد دیابتی افسرده، این مشکل تشخیص داده شده و درمان می‌شود.
باید در نظر داشت که افسردگی خود به خود خوب نمی‌شود و بدون اقدامات درمانی به مرور بدتر می‌شود.
علائم افسردگی می‌توانند ملایم یا شدید باشند و معمولا شامل این موارد هستند:
- احساس خستگی و ضعف
- از دست دادن انگیزه برای انجام کارهای مورد علاقه
- پرخوری یا کم‌خوری غیرعادی
- پرخوابی یا کم‌خوابی
- مشکل در تمرکز
- احساس ناامیدی، گناه، غم
- داشتن مشکلات گوارشی یا دردهای بی‌دلیل در نقاط مختلف بدن
- داشتن افکار خودکشی
با وجود افسردگی انرژی کافی برای هیچ کاری وجود ندارد و ممکن است فرد دیابتی به جای اجرای برنامه‌های خودمراقبتی، تمام روز را به خوردن، خوابیدن یا تماشای تلویزیون بگذراند. به همین دلیل در صورت مشاهده علائم افسردگی، فرد دیابتی باید به پزشک مراجعه کند.
استرس و اضطراب
استرس بخش جدایی ناپذیر زندگی ماست. گرفتار شدن در ترافیک، رسیدگی به درخواستهای اعضای خانواده تا مشغله‌های کاری همه می‌توانند برای ما استرس ایجاد کنند. در حقیقت وقتی ما با یک چالش رو‌به‌رو می‌شویم بدنمان برای کمک به غلبه بر آن چالش هورمون‌هایی ترشح می‌کند که موقتا تمرکز ما را بالا می‌برد و انرژی بیشتری برای ما تامین می‌کند تا بتوانیم با موفقیت ازعهده چالش برآییم. اگر استرس طولانی شود این هورمون‌ها در بدن جمع می‌شوند و باعث بالا رفتن فشارخون، انقباض عضلات و اضطراب می‌شوند.
آمارها نشان می‌دهند که افراد دیابتی ۲۰ درصد بیشتر از دیگران در معرض دچار شدن به اضطراب هستند. در واقع برای بعضی افراد مدیریت کردن یک وضعیت طولانی مدت مثل دیابت منبع اصلی اضطراب به حساب می‌آید. از طرف دیگر استرس و اضطراب ممکن است باعث شود که فرد دیابتی نتواند به خوبی از خودش مراقبت کند ضمن این‌که سطح قند خون هم با استرس تغییر می‌کند. هورمون‌هایی که در زمان استرس در بدن ترشح می‌شوند می‌توانند سطح قند خون را بالا ببرند و یا بالعکس باعث افت قند خون غیرمنتظره بشوند. بنابراین مدیریت کردن استرس و اضطراب در افراد دیابتی بسیار اهمیت دارد.
مطالعات نشان می‌دهند که در خصوص مدیریت و درمان اضطراب، روش‌های غیردارویی بهتر از دارودرمانی نتیجه می‌دهند گرچه در بعضی موارد است از هردو روش برای درمان اضطراب استفاده شود. راهکارهای ساده‌ای هم برای رفع اضطراب وجود دارند از جمله:
- فعالیت بدنی: حتی یک پیاده‌روی کوتاه هم می‌تواند باعث رفع اضطراب شود و اثر آن هم تا چند ساعت باقی بماند.
- انجام تمرین‌های تن‌آرامی مثل مدیتیشن یا یوگا
- صحبت کردن با یک دوست حمایتگر که شما را درک می‌کند.
- انجام یک فعالیت لذت‌بخش مثل تماشای یک فیلم کمدی یا بیرون رفتن با دوستان
- محدود کردن مصرف الکل و کافئین، مصرف غذاهای سالم و داشتن خواب کافی
نکته نهایی این‌که گاهی اوقات علائم اضطراب با علائم افت قند خون اشتباه گرفته می‌شوند. تشخیص علائم این دو از هم می‌تواند سخت باشد بنابراین اگر علائمی مثل عرق کردن یا تپش قلب داشتید قندخونتان را اندازه بگیرید و اگر پایین بود بلافاصله آن را درمان کنید. اگر قند خونتان در محدوده طبیعی بود این علائم را به حساب اضطراب بگذارید.
استرس را نمی‌توان به طور کامل از زندگی حذف کرد چون در واقع پاسخ بدن ما به اتفاقات خوشایند و ناخوشایند است اما اگر به دلیل اضطراب احساس پریشانی می‌کنید حتما با پزشکتان مشورت کنید و برطرف کردن این وضعیت را در اولویت کارهایتان قرار دهید.
منابع:
- https://www.diabetes.org/healthy-living/mental-health
- Diabetes and Mental Health | CDChttps://www.cdc.gov › diabetes › managing › mental-health
- https://sph.umich.edu/pursuit/2019posts/mood-blood-sugar-kujawski.html
