تاثیر استرس بر قند خون
نگارنده: دکتر معصومه بهبودی
مقدمه
همه ما با عبارت استرس آشنا هستیم و به نوعی آن را در زندگی روزمره تجربه می‌کنیم. به موقع رسیدن به محل کار، پرداخت سر وقت قسط‌‌ها، شروع یک شغل جدید، مراقبت از فرزند بیمار همه می‌توانند باعث ایجاد استرس شوند. اما در مورد افراد دیابتی موضوع استرس و مقابله با آن کمی پیچیده‌تر از پیدا کردن راه حل برای ایجاد آرامش در مقابل عوامل استرس‌زاست. در واقع برای افراد دیابتی، استرس می‌تواند روی برنامه کنترل قند خون تاثیر بگذارد و رسیدن به هدف‌های تعیین شده برای سطح قند خون را مشکل‌تر کند.
بنابراین اگر شما یا یکی از عزیزانتان به دیابت مبتلا هستید و تمایل دارید درباره استرس، اثر آن بر قند خون و را‌ه‌های جلوگیری از تاثیر آن بر کنترل دیابت اطلاعات داشته باشید این مقاله همه مطالب مورد نظرتان را در اختیارشما می‌گذارد. اما اگر به طور کلی مایل هستید اطلاعات خود را درباره موضوع دیابت بالا ببرید می‌توانید ابتدا به مقاله دیابت چیست؟ مراجعه کنید.
استرس چیست و شامل چه شرایطی می‌شود؟
استرس در واقع پاسخ بدن و ذهن به شرایط جدید، سخت و یا هر وضعیتی است که نیاز به توجه یا واکنش ما دارد. به بیان دیگر هر عاملی که باعث بشود ما از نظر جسمی، احساسی یا فیزیولوژیک تحت فشار قرار بگیریم عامل استرس به حساب می‌آید و به همین دلیل طبق این تعریف، هم عواملی مثل مشکلات کاری که تنش روانی ایجاد می‌کنند عامل استرس هستند و هم شرایط فیزیکی مثل بیماری یا عمل جراحی، حتی اگر با تنش روانی همراه نباشند، به عنوان عامل استرس‌زا به حساب می‌آیند.
استرس می‌تواند کوتاه مدت باشد یا برای مدت طولانی بدن را درگیر کند. به عنوان مثال مواردی مثل ارائه یک سخنرانی کوتاه در محل کار، شرکت در یک مهمانی غریبه و یا شرایط فیزیکی مثل تصادف یا بیماری‌های ساده عموما برای کوتاه مدت باعث استرس می‌شوند. اما شرایطی مانند از دست دادن یک عزیز، مشکلات مالی و یا مشکلات خانوادگی مواردی هستند که می‌توانند باعث به وجود آمدن دائمی یا طولانی‌مدت استرس شوند.
در زمان استرس چه اتفاقی در بدن می‌افتد؟
در زمان استرس، بدن ما خودش را برای مواجهه با عامل استرس زا آماده می‌کند به نحوی که قند و انرژی برای همه سلول‌های بدن به اندازه کافی در دسترس باشد. به همین دلیل در این شرایط سطح انسولین در بدن پایین می‌آید، مقدار گلوکاگون و آدرنالین بالا می‌رود و قند بیشتری از کبد آزاد می‌شود. به طور هم زمان سطح هورمون رشد و کورتیزول بالا می‌رود که باعث می‌شود حساسیت بافت‌های بدن مثل عضلات و بافت چربی به انسولین کمتر شود و در نتیجه همه این فعل و انفعال‌ها، قند بیشتری در جریان خون در دسترس قرار می‌گیرد و به اصطلاح قند خون بالا می‌رود.
زمانی که استرس کوتاه مدت است، مثلا در زمان آتش‌سوزی که باید به سرعت از محل خارج شد، بالا رفتن قند خون برای بدن مفید است و مثل یک سوخت اضافه، به واکنش سریع و مناسب کمک می‌کند.
اما در استرس طولانی مدت مثل استرس دائمی برای مسائل کاری، چون موضوع یک واکنش فوری نیست، این تغییرات قند خون عملا کمکی به حل مشکل نمی‌کنند و فقط برای زمان طولانی بدن را در وضعیت ستیز/گریز یا fight and flight نگه می‌دارند بدون اینکه واقعا نیازی به ستیز یا گریز وجود داشته باشد.
آیا استرس می‌تواند باعث ایجاد دیابت شود؟
حالا که متوجه شدید استرس می‌تواند باعث بالا رفتن قند خون بشود ممکن است این سوال برایتان پیش بیاید که آیا ممکن است استرس باعث ابتلا به دیابت شود؟ در واقع شاید شما هم داستان‌هایی از این دست شنیده باشید که بعضی افراد با یک فشار عصبی شدید مثل از دست دادن یک عزیز، به‌طور ناگهانی دچار دیابت شده‌اند. خوب است بدانید که این موضوع در بین پزشکان هم همیشه مورد بحث بوده است به نحوی که در اوایل قرن هفدهم، یک پزشک معروف انگلیسی دیابت را نتیجه غم و غصه طولانی می‌دانست. از آن زمان تا به حال، مطالعات مختلفی هم در این‌باره انجام شده است که در ادامه بر اساس نتایج آن‌ها، این موضوع را درباره انواع دیابت به تفکیک بررسی می‌کنیم:
همان‌طور که در مقاله دیابت نوع یک چیست؟ توضیح دادیم، این نوع دیابت از نظر پزشکی یک عارضه خودایمنی به حساب می‌آید و زمانی پیش می‌آید که سیستم ایمنی به اشتباه به سلول‌های انسولین‌ساز حمله می‌کند و آن‌ها را تخریب می‌کند. علت اصلی این نوع دیابت کاملا مشخص نیست و به نظر می‌رسد مجموعه‌ای از عوامل ژنتیکی و محیطی در ایجاد آن نقش داشته باشند. البته مطالعات مختلفی درباره عواملی که در ایجاد این نوع دیابت نقش دارند انجام شده است که استرس یکی از این موارد است که مطالعات درباره نقش آن در ایحاد دیابت توع یک هم‌چنان ادامه دارد.
البته در بعضی از این مطالعات مواردی از تاثیر استرس بر روی ایجاد دیابت نوع یک مطرح شده است مثلا یک مطالعه عنوان می‌کند که استرس و فشار روانی در دو سال اول زندگی می‌تواند احتمال دیابت نوع یک را در کودکان بیشتر کند و یا بعضی مطالعات دیگر این تئوری را مطرح می‌کنند که محیط و شرایط پرتنش و استرس‌زا می‌تواند احتمال دیابت نوع یک را بالا ببرد اما در مجموع این مطالعات از نظر علمی برای نتیجه‌گیری قطعی، کامل و کافی نیستند و حتی مطالعاتی وجود دارند که در آن‌ها ارتباطی بین استرس و دیابت نوع یک مشاهده نشده است به همین دلیل برای تایید این موضوع به انجام مطالعات بیشتری نیاز است.
به عنوان نتیجه‌گیری کلی شاید بتوان این‌طور احتمال داد که با توجه به اینکه استرس می‌تواند روی عملکرد سیستم ایمنی تاثیر بگذارد، شاید بتواند با ایجاد خطا در کارکرد سیستم ایمنی، در ایجاد این نوع دیابت نقش داشته باشد.
در خصوص دیابت نوع دو موضوع کمی متفاوت است و با توجه به ماهیت این نوع دیابت، نقش استرس طولانی مدت در ایجاد آن پررنگ‌تر است. اگر مایل هستید درباره این نوع دیابت بیشتر بدانید به مقاله دیابت نوع دو چیست؟ مراجعه کنید. در ادامه دلایلی که استرس می‌تواند در ایجاد دیابت نوع دو نقش داشته باشد را به طور کامل توضیح می‌دهیم:
- مقاومت به انسولین
همان‌طور که توضیح دادیم، استرس می‌تواند باعث آزاد شدن هورمون‌های استرس مثل کورتیزول و آدرنالین شود و این هورمون‌ها موقتا قند خون را بالا می‌برند. اما اگر استرس برای طولانی مدت ادامه داشته باشد، بالا بودن مداوم قند خون می‌تواند باعث کم شدن حساسیت سلول‌ها به انسولین شود و با توجه به اینکه مقاومت به انسولین یک عامل کلیدی در ایجاد دیابت نوع دو به حساب می‌آید، استرس طولانی مدت می‌تواند احتمال ابتلا به دیابت نوع دو را بالا ببرد.
- رفتارهای ناسالم تغذیه‌ای
تجربه نشان می‌دهد که بسیاری از افرادی که دچار استرس می‌شوند به عنوان یک واکنش جبرانی، به رفتارهای ناسالمی مثل پرخوری، مصرف مواد غذایی چرب و شیرین و یا بی‌تحرکی رو می‌آورند. نتیجه این رفتارها می‌تواند اضافه وزن و چاقی باشد که یکی از مهم‌ترین عوامل خطر دیابت نوع دو به حساب می‌آید و در واقع به طور غیر مستقیم زمینه را برای این عارضه فراهم می‌کند.
- التهاب
یکی دیگر از نتایج استرس طولانی مدت در بدن، ایجاد یک التهاب خفیف مزمن است. این التهاب به مرور زمان می‌تواند باعث مقاومت به انسولین شود و در نهایت احتمال دیابت نوع دو را بالا ببرد.
- دیابت بارداری
ما در مقاله دیابت بارداری چیست؟ توضیح دادیم که دیابت بارداری یک نوع موقتی از دیابت است که در خانم‌های بارداری که قبلا دیابت نداشتند پیش می‌آید و عموما بعد از به دنیا آمدن نوزاد برطرف می‌شود.
اما بعضی مطالعات نشان می‌دهند که استرس می‌تواند در ایجاد این نوع دیابت نقش داشته باشد ضمن اینکه احتمال عوارض ناشی از دیابت بارداری را هم بیشتر می‌کند.
بیشتر بخوانید: دیابت بارداری چه عوارضی دارد؟
البته خوب است بدانید که استرس مستقیما باعث ایجاد دیابت بارداری نمی‌شود بلکه در این رابطه نقش غیرمستقیم دارد و به واسطه عوامل مختلفی در ایجاد این نوع دیابت تاثیر می‌گذارد که در ادامه این عوامل را توضیح می‌دهیم:
- مقاومت به انسولین
استرس طولانی مدت می‌تواند باعث مقاومت به انسولین شود که همین مسئله کنترل قند خون را برای بدن مشکل می‌کند و چون مقاومت به انسولین نقش پررنگی در این نوع دیابت دارد، در دراز مدت می‌تواند باعث بالا رفتن احتمال دیابت بارداری شود.
- انتخاب‌های ناسالم
همان‌طور که در مورد دیابت نوع دو توضیح دادیم، استرس در بسیاری افراد باعث پرخوری و انتخاب غذاهای ناسالمی مثل شیرینی‌جات می‌شود که با افزایش وزن به طور غیرمستقیم زمینه را برای این نوع دیابت فراهم می‌کند.
- افزایش فشارخون
یکی دیگر از تاثیراتی که استرس می‌تواند در بدن ایجاد کند بالا بردن فشارخون است و این در حالی است که فشارخون بالا یکی از عواملی است که در ایجاد دیابت بارداری نقش دارد و احتمال آن را بیشتر می‌کند.
آیا استرس می‌تواند در برنامه کنترل دیابت مشکل ایجاد کند؟
حالا که متوجه شدید استرس چطور بر روی سطح قند خون تاثیر می‌گذارد، وقت آن است که ببینیم آیا این تاثیر می‌تواند در برنامه کنترل دیابت مشکل ایجاد کند؟
خوب است بدانید که متاسفانه استرس می‌تواند به طور قابل ملاحظه‌ای بر روی برنامه کنترل دیابت تاثیر بگذارد و در آن اختلال ایجاد کند. در ادامه دلایل این مسئله را به طور کامل برایتان توضیح می‌دهیم:
- تغییر در سطح قند خون
همان‌طور که توضیح دادیم استرس با آزاد کردن هورمون‌هایی مثل کورتیزول باعث بالا رفتن قند خون می‌شود و همین مسئله به عنوان یک عامل پیش‌بینی نشده می‌تواند در برنامه کنترل قند خون مشکل ایجاد کند.
بعضی از بیماران گزارش می‌کنند که در روزهای پراسترس با وجود رعایت برنامه غذایی ودارویی، قند خونشان از میزان هدف بالاتر می‌رود. بعضی مطالعات هم نشان می‌دهند افرادی که دچار استرس طولانی مدت و مداوم هستند، سطح بالاتری از هموگلوبین A1C را در آزمایش‌ها نشان می‌دهند.
- تغییر در سبک زندگی
به طور معمول یکی از تاثیرات استرس، تغییر در الگوی غذایی و برنامه‌های روزمره است. افرادی که دچار استرس مداوم هستند ممکن است به پرخوری یا مصرف غذاهای ناسالم رو بیاورند و ترجیح بدهند وقت خود را بیشتر به تماشای تلویزیون یا گشت و گذار در اینترنت بگذرانند و انگیزه خود را برای ورزش منظم از دست بدهند. این در حالی است که رعایت رژیم غذایی سالم و برنامه ورزشی منظم یکی از پایه‌های برنامه کنترل دیابت به حساب می‌آید و بی‌توجهی به آن‌ها کنترل قند خون را به طور جدی با مشکل مواجه می‌کند.
- تغییر در پاسخ‌دهی داروها
همان‌طور که گفتیم استرس طولانی مدت می‌تواند باعث مقاومت به انسولین شود و همین موضوع می‌تواند روی پاسخ دهی بدن به داروها تاثیر بگذارد و باعث شود بدن به خوبی قبل به داروها جواب ندهد. مثلا دوز مشخصی از انسولین مثل همیشه قند خون را پایین نیاورد و یا داروهای خوراکی دیابت مثل قبل تاثیر نداشته باشند.
بیشتر بخوانید: داروهای کاهنده قند خون چه داروهایی هستند؟
- رعایت نکردن برنامه خودمراقبتی
یکی دیگر از تاثیرات مهم استرس طولانی مدت، کم شدن توجه و انگیزه فرد دیابتی برای برنامه‌های خودمراقبتی است. این برنامه‌ها شامل مواردی مثل کنترل منظم قند خون، مصرف به موقع داروها و رعایت برنامه غذایی مشخص شده توسط پزشک هستند که بخش مهمی از برنامه کنترل دیابت را تشکیل می‌دهند. اما بعضی اوقات، استرس باعث می‌شود که انگیزه و انرژی کافی برای انجام این کارها وجود نداشته باشد و فرد دیابتی به موقع داروهایش را مصرف نکند، بعضی وعده‌ها را فراموش کند یا قند خون را به دفعات لازم کنترل نکند که همه این موارد نگه داشتن قند خون در محدوده هدف تعیین شده توسط پزشک را با مشکل مواجه می‌کنند.
چطور با استرس مقابله کنیم؟
در قسمت‌های قبلی این مقاله توضیح دادیم که استرس چه مشکلاتی می‌تواند برای افراد دیابتی ایجاد کند اما خوب است این نکته را هم بدانید که برای مقابله با استرس راهکار وجود دارد و می‌توان با کمک این راهکارها از تاثیرات منفی استرس جلوگیری کرد که در ادامه این راهکارها را به طور مفل توضیح می‌دهیم:
- به خودتان اهمیت بدهید.
به خاطر داشته باشید در زمان استرس از هر زمان دیگری مهم‌تر است که به خودتان اهمیت بدهید و مراقب خودتان باشید. قرار گرفتن در شرایط استرس ممکن است باعث شود که فرصت چندانی برای رسیدگی به خود باقی نماند. مراقبت از فرزند بیمار، رسیدگی به گرفتاری‌های شغلی یا خانوادگی و امثال آن وقت‌گیر هستند و بسیاری افراد در این شرایط ممکن است مسائل مهمی مثل به موقع غذا خوردن یا مصرف داروهایشان را هم فراموش کنند. برای جلوگیری از این مسئله به جای اینکه سعی کنید همه چیز بی نقص باشد، تلاش کنید واقع بین باشید. به همین منظور یک برنامه منظم روزانه برای کارها و برنامه‌های شخصی مثل غذا خوردن، وقت گذراندن با اعضای خانواده، کارهای خانه و امثال آن داشته باشید و در هر شرایطی به آن پایبند باشید. این برنامه را مکتوب کنید و به هر فعالیتی وقت مناسبی اختصاص بدهید.
- به اندازه کافی بخوابید.
خواب کافی به مقدار ۷ تا ۸ ساعت در شب هم برای بدن و هم برای ذهن مفید است. خواب باعث ترمیم، آرام کردن و بازسازی بدن می‌شود و اثر استرس را معکوس می‌کند.
- با دیگران در ارتباط باشید.
ارتباط داشتن با فامیل، دوستان و نزدیکان برای سلامت روانی بسیار مفید است. اگر به صورت حضوری امکان دیدن آن‌ها را ندارید به صورت تلفنی، آنلاین یا هر روش دیگری که برایتان ممکن است زمانی را برای وقت گذراندن با آن‌ها اختصاص بدهید. در این زمان‌ها درباره چیزهایی که به شما استرس می‌دهند صحبت کنید. صحبت کردن باعث تخلیه فشار روانی ناشی از استرس می‌شود و به شما احساس راحتی می‌دهد. ضمن اینکه در این گفتگوها ممکن است راهکارها یا توصیه هایی بشنوید که برایتان راهگشا و مفید باشد.
- غذای سالم بخورید.
به طور قطع غذایی که می‌خوریم بر روی سلامتی ما تاثیر می‌گذارد. داشتن رژیم غذایی سالم باعث می‌شود بدن ما زودتر بتواند در زمان بیماری و فشار روانی خودش را ترمیم کند ضمن اینکه غذای سالم خلق و خو را هم بهتر می‌کند. بنابراین تلاش کنید ضمن داشتن یک برنامه منظم برای زمان و دفعات غذا خوردن، از همه گروه‌های غذایی در برنامه خود داشته باشید، به اندازه کافی میوه و سبزیجات تازه مصرف کنید، آب کافی بنوشید و از مصرف الکل و سیگار دوری کنید.
- به طور منظم ورزش کنید.
فعالیت بدنی با ترشح اندورفین‌ها در بدن باعث بهتر شدن وضعیت خلق و خو می‌شود. شاید زمانی که درگیر استرس هستیم پیدا کردن انگیزه برای ورزش سخت باشد اما فراموش نکنیم که حتی مقدار کمی ورزش می‌تواند تغییر خوبی در وضعیت استرس ایجاد کند. سعی کنید حتما یک برنامه ورزشی حداقلی مثل ۱۵ تا ۲۰ دقیقه پیاده‌روی، سه بار در هفته داشته باشید.
- تمرین‌های تن آرامی انجام دهید.
استفاده از تکنیک‌های تن آرامی مثل یوگا، مراقبه و ماساژ بسیار در کاهش استرس موثر هستند. دنبال تکنیکی باشید که برای شما مناسب‌تر است و بهتر استرس شما را کنترل می‌کند و هر روز ۱۰ تا ۱۵ دقیقه از وقتتان را به آن اختصاص بدهید.
- به پزشک متخصص مراجعه کنید.
اگر با وجود همه این راهکارها به دلیل استرس احساس آشفتگی می‌کنید حتما به متخصص مراجعه کنید. فکر نکنید مراجعه به پزشک یا مشاور نشانه شکست یا خجالت‌آور است. اجازه ندهید استرس ادامه پیدا کند و بر روی سلامت و زندگی شما تاثیر بگذارد. کمک گرفتن از متخصص باعث می‌شود که هر چه سریع‌تر بر استرس غلبه کنید و به وضعیت عادی برگردید.
کلام آخر
استرس یک واکنش طبیعی بدن انسان است و هدف و وظیفه آن کمک به بقا و گریز از خطر برای نوع بشر است اما با توجه به تغییر شرایط زندگی و حضور مداوم استرس در زندگی روزمره، تبدیل به یک عامل آسیب‌زا شده است. با توجه به اینکه استرس می‌تواند باعث بالا رفتن قند خون شود، این مسئله در افراد دیابتی اهمیت بیشتری دارد و می‌تواند باعث اختلال در برنامه کنترل دیابت شود اما با راهکارهایی که در این مقاله ارائه کردیم تا حد زیادی می‌توان از تاثیرات منفی استرس بر قند خون پیشگیری کرد.
امیدواریم این مقاله به سوالات شما درباره این موضوع پاسخ داده باشد. اگر موضوع دیگری در این خصوص ذهن شما درگیر کرده است در قسمت دیدگاه مطرح کنید تا تیم تخصصی نوشدارو به آن پاسخ بدهند.
منابع