راهنمای جامع تزریق انسولین
نگارنده: دکتر معصومه بهبودی
فهرست مطالب
مقدمه
برای بسیاری از افراد دیابتی، تزریق انسولین یک برنامه ثابت در زندگی روزمره به حساب می‌آید و بعد از مدتی مثل مسواک زدن جزء روتین‌های معمول زندگی می‌شود. این روزمرگی و تکرار شاید بعد از مدتی باعث کم شدن دقت و توجه در نحوه تزریق انسولین شود در حالی‌که تزریق صحیح انسولین، هم روی جذب کامل دوز این دارو تاثیر می‌گذارد و هم از پیش آمدن عوارض احتمالی جلوگیری می‌کند. به همین دلیل و با توجه به اهمیت این موضوع، در این مقاله قصد داریم درباره تمام جزئیات مهم تزریق انسولین صحبت کنیم و یک راهنمای جامع درباره تزریق این دارو در اختیارتان بگذاریم.
اگر شما به تازگی به دیابت مبتلا شده‌اید و در تزریق انسولین تازه‌کار هستید و یا این‌که از قبل انسولین تزریق می‌کردید اما قصد دارید تکنیک و متد تزریق‌اتان را بهینه کنید و این دارو را با دردسر کمتر و کارایی بیشتر تزریق کنید، می‌توانید با خواندن این مقاله تمام نکات ضروری در این زمینه را یاد بگیرید و با اطمینان و توانایی بیشتر در مسیر مدیریت دیابت قدم بردارید.
اما در ابتدا اگر مایل هستید به طور کلی درباره موضوع دیابت اطلاعات داشته باشید، مقاله دیابت چیست؟ اطلاعات جامعی به شما ارائه می‌دهد.
انسولین چیست و چرا لازم است بیماران دیابتی انسولین تزریق کنند؟
بدن انسان یک مجموعه پیچیده شامل سیستم‌های حیاتی گوناگونی است که عملکرد آنها برای ادامه حیات و انجام فعالیت‌های روزمره ما ضروری است. انرژی لازم برای این سیستم پیچیده از طریق غذا خوردن فراهم می‌شود و این غذای مصرفی در بدن ما بعد از هضم و جذب ، به گلوکز تبدیل می‌شود تا برای سلول‌های بدن قابل مصرف باشد و انرژی لازم برای فعالیت آنها را فراهم کند.
گلوکز حاصل از هضم و جذب غذا، وارد جریان خون می‌شود و لازم است که توسط سلول‌ها برداشت و مصرف شود و این نقطه جایی است که انسولین وارد عمل می‌شود و نقش مهم خود را در سوخت و ساز گلوکز ایفا می‌کند. در واقع انسولین هورمونی است که در بدن توسط پانکراس ترشح می‌شود و به سلول‌ها کمک می‌کند تا بتوانند گلوکز موجود در جریان خون را برداشت کنند. همچنین اگر مقدار گلوکز خون بیشتر از حد نیاز سلول‌ها باشد، انسولین کمک می‌کند تا این گلوکز اضافه به شکل ماده‌ای به نام گلوکاگون در کبد، عضلات و سلول‌های چربی ذخیره شود. در نبود انسولین، سطح گلوکز در خون بالا می‌رود و به مرور زمان باعث مشکلات جسمی مختلفی می‌شود.
در افراد دیابتی، بدن نمی‌تواند انسولین کافی تولید کند ویا نمی‌تواند از انسولین تولید شده به خوبی استفاده کند. به همین دلیل در این افراد باید برای رفع این مشکل و جلوگیری از بالا رفتن قند خون چاره‌اندیشی شود که یکی از راهکارها، تزریق انسولین است.
البته طبیعی است که تزریق انسولین در ابتدا کمی ترسناک به نظر برسد به همین دلیل تصمیم داریم در این مقاله تمام نکاتی که لازم است برای تزریق صحیح و موثر انسولین بدانید توضیح بدهیم تا بدون نگرانی و ترس بتوانید داروی خود را مصرف کنید.
بیشتر بخوانید: همه چیز درباره داروی انسولین
چه محل‌هایی از بدن برای تزریق انسولین مناسب هستند؟
با توجه به این‌که تزریق انسولین در خانه و عموما توسط خود فرد انجام می‌شود، طبیعتا اولین سوالی که پیش می‌آید این است که چه محل‌هایی از بدن برای تزریق انسولین مناسب‌تر هستند؟
برای فهمیدن جواب این سوال، خوب است بدانید که فرآورده انسولین باید به صورت زیرجلدی تزریق شود یعنی باید دارو از طریق سوزن ، به لایه چربی زیر پوست برسد. به این ترتیب این لایه چربی انسولین را داخل خود نگه می‌دارد و آرام آرام به داخل جریان خون آزاد می‌کند. اگر تزریق درست انجام نشود و انسولین به داخل عضله یا رگ تزریق شود، به سرعت جذب می‌شود و می‌تواند باعث افت قند خون یا هایپوگلایسمی شود.
به همین دلیل انسولین باید به قسمت‌هایی از بدن تزریق شود که دارای مقدار مناسبی چربی باشد ضمن این که تزریق به آن نواحی برای فرد راحت هم باشد. باتوجه به این نکات، مناسب‌ترین محل‌هایی از بدن که عموما برای تزریق انسولین پیشنهاد می‌شوند شامل شکم، قسمت پشت بازو، ران‌ها و باسن هستند:
این که شما کدام‌یک از این نواحی را برای تزریق انتخاب کنید به خود شما بستگی دارد ولی بهتر است محلی را انتخاب کنید که روی محل و نحوه تزریق تسلط داشته باشید ضمن این‌که در انتخاب محل تزریق حتما چند نکته را در نظر داشته باشید:
- به طور معمول، ناحیه شکم بیشتر از بقیه نقاط برای تزریق انسولین انتخاب می‌شود چون سطح بیشتری دارد و به دلیل جریان خون بیشتر این ناحیه، جذب انسولین از این قسمت سریع‌تر است. به همین دلیل انسولین‌های سریع اثر بهتر است به ناحیه شکم تزریق شوند.
- در صورتی که فرد خودش باید انسولین تزریق کند، بهتر است ناحیه باسن را به عنوان محل تزریق انتخاب نکند چون دیدن محل تزریق و تنظیم زاویه تزریق توسط خود شخص در این ناحیه مشکل است.
- میزان جذب انسولین با فعالیت فیزیکی و ورزش بیشتر می‌شود بنابراین در صورتی که فرد تصمیم دارد بعد از تزریق انسولین ورزش کند و یا برای کسانی که کلا فعالیت فیزیکی زیادی دارند، ناحیه ران‌ها و بازو انتخاب مناسبی نیستند چون این نواحی عضلات بیشتری دارند و در فعالیت فیزیکی بیشتر درگیر می‌شوند.
انسولین به چه اشکالی در دسترس بیماران قراردارد؟
همان‌طور که توضیح داده شد، انسولین یک فرآورده تزریقی است و باید به صورت زیرجلدی تزریق شود اما این محصول به شکل‌های مختلف در دسترس افراد دیابتی قرار دارد و تزریق آن توسط لوازم و ابزار متفاوتی انجام می‌شود که در ادامه مهمترین آنها را توضیح می‌دهیم:
- ویال انسولین
در گذشته نه چندان دور، انسولین فقط به شکل ویال‌های شیشه‌ای عرضه می‌شد و تنها راه مصرف آن هم استفاده از سرنگ انسولین بود. البته استفاده از این فرم از انسولین هنوز هم کاملا رایج است و بخش عمده‌ای از افراد دیابتی از آن استفاده می‌کنند و در واقع انسولین را از ویال به داخل سرنگ انسولن می‌کشند و به صورت زیر جلدی تزریق می‌کنند.
در حال حاضر سرنگ‌های انسولین در اندازه‌های ۳۰ واحدی ( ۰/۳ میلی‌لیتری)، ۵۰ واحدی (۰/۵ میلی‌لیتری) و ۱۰۰ واحدی ( ۱ میلی‌لیتری) تولید و عرضه می‌شود و انتخاب اندازه سرنگ به دوز انسولین مصرفی بستگی دارد. مثلا مصرف ۱۰ واحد از انسولین با استفاده از سرنگ ۳۰ واحدی راحت‌تر است در حالی‌که برای تزریق ۵۵ واحد انسولین انتخاب سرنگ ۱۰۰ واحدی مناسب‌تر است.
نکته دیگر این‌که این سرنگ‌ها از نظر طول و قطر سر سوزن متفاوت هستند. در واقع طول سر سوزن می‌تواند از ۶ تا ۱۲ میلی‌متر متغیر باشد و قطر آنها هم که با اصطلاح گیج معین می‌شود می‌تواند از گیج شماره ۲۷ تا گیج شماره ۳۲ تغییر کند که گیج شماره ۲۷ ضخیم‌ترین و گیج شماره ۳۲ نازک‌ترین سرسوزن انسولین به حساب می‌آیند.
انتخاب طول و ضخامت سرسوزن به عوامل مختلفی مثل اندازه جثه، مقدار چربی زیرجلدی، محل تزریق انسولین و میزان تحمل درد بستگی دارد. به عنوان مثال در بچه‌ها که جثه کوچکی دارند چون قطر چربی زیر پوست کم است، از سوزن‌های کوتاهتر استفاده می‌شود ویا زمانی که تزریق در قسمت شکم انجام می‌شود از سوزن‌های بلندتر استفاده می‌شود چون قطر چربی زیر پوست در قسمت شکم بیشتر از ناحیه بازو و ران است.
به همین دلیل بهتر است افراد دیابتی در خصوص انتخاب طول و قطر سرسوزن حتما با پزشکشان مشورت کنند تا بهترین گزینه را برای تزریق انسولین انتخاب کنند.
- قلم انسولین
تا قبل از دهه ۸۰ میلادی، انسولین فقط به شکل ویال‌های شیشه‌ای در دسترس افراد دیابتی قرار داشت اما در اوایل دهه ۸۰ ، شرکت Novo Nordisk اولین قلم انسولین را به بازار عرضه کرد که یک پیشرفت قابل توجه در نحوه مصرف انسولین به حساب می‌آمد و تزریق انسولین را آسان‌تر و راحت‌تر می‌کرد.
قلم‌های انسولین از نظر ظاهری شبیه یک خودنویس هستند و در قسمت بدنه آنها یک محفظه حاوی انسولین وجود دارد که با کمک درجه موجود روی بدنه، می‌توان دوز مصرفی انسولین را تنظیم کرد.
قلم‌های انسولین به دو دسته یکبار مصرف و چند بار مصرف تقسیم می‌شوند:
قلم‌های یکبار مصرف، حاوی یک محفظه پر از انسولین ( کارتریج انسولین) هستند که قابل تعویض نیست و بعد از اتمام انسولین داخل کارتریج، قلم انسولین دور انداخته می‌شود.
اما قلم‌های چند بار مصرف خالی هستند و هربار باید یک کارتریج انسولین داخل آنها گذاشته شود و بعد از اتمام انسولین، می‌توان کارتریج را تعویض کرد و مجددا از قلم استفاده کرد.
قسمت سرسوزن هم برای هر تزریق باید روی قلم وصل شود و بعد از تزریق دور انداخته شود. طول و قطر این سرسوزن‌ها هم می‌تواند متفاوت باشد و از نظر طول، از طول ۴ تا ۱۲ میلی‌متر و از نظر قطر، از گیج شماره ۲۷ تا گیج شماره ۳۲ در دسترس هستند.
به طور کلی، استفاده از قلم‌های انسولین آسان است، دقت و صحت اندازه‌گیری دوز انسولین در آنها بالاست اما در مقایسه با ویال‌های انسولین قیمت بالاتری دارند و هزینه بالاتری را به بیماران دیابتی تحمیل می‌کنند.
- پمپ انسولین
یک روش جدید دیگر برای تزریق انسولین، استفاده از پمپ انسولین است که یک دستگاه کوچک و قابل برنامه ریزی است و توسط یک ست تزریق که شامل یک لوله پلاستیکی و یک سرسوزن نازک است به پوست بدن در ناحیه شکم، باسن یا ران وصل می‌شود.
در حقیقت این دستگاه را می‌توان به نحوی برنامه ریزی کرد که به طور خودکار و طبق یک برنامه از قبل مشخص شده دوز معینی از انسولین را به بدن وارد کند. به این ترتیب فرد دیابتی دیگر نیازی ندارد که زمان تزریق انسولین را در ذهن نگه دارد و در روز چند بار انسولین تزریق کند. خود دستگاه را هم می‌توان در جیب لباس قرار داد، به کمربند شلوار متصل کرد یا حتی با چسب به روی شکم یا بازو چسباند. ست تزریق دستگاه هم باید هر ۲ تا ۳ روز یکبار تعویض شود.
این دستگاه به طور مداوم مقدار کمی از انسولین را وارد بدن می‌کند تا سطح قند خون را در فاصله بین وعده‌های غذایی ثابت نگه دارد. همچنین می‌توان دستگاه را طوری برنامه‌ریزی کرد که با صرف هر وعده غذا، یک مقدار اضافی انسولین آزاد کند تا افزایش قند خون ناشی از مصرف غذا را هم پوشش بدهد.
استفاده از پمپ انسولین مزایا و معایب خود را دارد و استفاده از آن برای همه مناسب نیست. بنابراین در صورتی که مایل هستید از پمپ انسولین استفاده کنید حتما با پزشکتان مشورت کنید.
مراحل تزریق صحیح انسولین چگونه است؟
حالا که اطلاعات کافی درباره اشکال مختلف انسولین و محل‌های مناسب تزریق آن به دست آوردید وقت آن است که درباره مراحل تزریق صحیح انسولین صحبت کنیم.
مهمترین نکته در تزریق انسولین این است که تزریق باید به نحوی انجام شود که دارو به بافت چربی زیر پوست برسد و وارد بافت عضلانی نشود. به همین دلیل در ادامه به صورت قدم به قدم برایتان توضیح می‌دهیم که تزریق انسولین به چه شکل و طی چه مراحلی باید انجام شود تا این هدف تامین شود.
- تزریق با استفاده از سرنگ انسولین
مرحله اول
- دست‌هایتان را با آب و صابون بشویید.
- پد الکلی و سرنگ انسولین را کنار دستتان بگذارید.
مرحله دوم
- اگر ویال انسولین در یخچال است، زودتر آن را از یخچال بیرون بیاورید تا هنگام تزریق به دمای اتاق رسیده باشد.
- نوع انسولین و تاریخ انقضای آن را کنترل کنید تا مطمئن شوید همه چیز درست است.
مرحله سوم
- اگر از انسولین کدر و شیری استفاده می‌کنید قبل از مصرف ۱۰ بار ویال را بین دو کف دست بغلطانید.
- سر ویال را با پد الکلی تمیز کنید.
مرحله چهارم
- سر سوزن را به سرنگ انسولین وصل کنید و پیستون آن را عقب بکشید تا هوا داخل سرنگ شود. مقدار این هوا باید برابر با مقدار انسولینی باشد که می‌خواهید تزریق کنید. مثلا اگر قرار است ۱۰ واحد انسولین تزریق کنید، پیستون را تا عدد ۱۰ عقب بکشید.
- ویال را روی یک سطح صاف بگذارید و با یک دست آن را نگه دارید. سر سوزن را داخل ویال کنید و همه هوای داخل سرنگ را درون ویال خالی کنید.
مرحله پنجم
- همان‌طور که سرنگ داخل ویال است، ویال و سرنگ را سر و ته کنید تا انسولین کاملا دور سرسوزن را بگیرد.
- پیستون سرنگ را عقب بکشید تا مقدار مورد نظر از انسولین داخل سرنگ کشیده شود.
مرحله ششم
- اگر بعد از کشیدن انسولین، حباب هوا داخل سرنگ دیدید، به آرامی با انگشت به سرنگ ضربه بزنید تا حباب‌ها بالای سرنگ جمع شوند. سپس محتویات سرنگ را داخل ویال خالی کنید.
- مجددا دوز مورد نظرتان را به داخل سرنگ بکشید و تا وقتی که دیگر حباب بزرگی داخل سرنگ نباشد این کار را تکرار کنید.
مرحله هفتم
- سرنگ را از ویال خارج کنید و مقدار انسولین داخل سرنگ را مجددا کنترل کنید که درست باشد.
- محل تزریق را با یک پد الکلی تمیز کنید و صبر کنید تا کاملا خشک شود.
مرحله هشتم
- مقداری از پوست محل تزریق را با انگشت اشاره و شصت به حالت نیشگون جمع کنید تا پوست آن بالا بیاید. سرنگ را با زاویه ۹۰ درجه به این قسمت وارد کنید و به آرامی انسولین را تزریق کنید. بعد از تزریق ۵ ثانیه سرنگ را داخل پوست نگه دارید تا مطمئن شوید تزریق شما نشتی ندارد.
- سرنگ را از پوست خارج کنید، درپوش سرسوزن را بگذارید و به همراه سرسوزن به داخل یک ظرف مخصوص بیاندازید. هیچوقت سرنگ مصرف شده را بازباله‌های معمولی مخلوط نکنید.
- تزریق با قلم انسولین
مرحله اول
- دست‌هایتان را با آب و صابون بشویید.
- قلم انسولین و پد الکلی را کنار دستتان بگذارید.
مرحله دوم
- نوع انسولین و تاریخ انقضای آن را کنترل کنید تا مطمئن شوید همه چیز درست است.
- اگر قلم انسولین را از یخچال خارج کرده‌اید صبر کنید تا به دمای اتاق برسد.
مرحله سوم
- اگر از انسولین کدر استفاده می‌کنید قلم را به آرامی، ۱۰ بار بین دست‌هایتان بغلطانید و ۱۰ بار هم آن را سر و ته کنید.
- درپوش قلم را بردارید.
مرحله چهارم
- سر قلم را با پد الکلی تمیز کنید.
- یک سرسوزن جدید بردارید و آن را در قسمت پلاستیکی سر قلم فشار بدهید و بپیچانید تا محکم شود، سپس درپوش آن را بردارید و کنار بگذارید.
مرحله پنجم
- برای هواگیری قلم انسولین، پیچ تنظیم دوز را به اندازه دو واحد بچرخانید و دکمه تزریق دوز را بزنید تا یک قطره انسولین در نوک سرسوزن ظاهر شود. اگر قطره انسولین ظاهر نشد این روند را انقدر تکرار کنید تا قطره انسولین را ببینید. حالا قلم انسولین آماده تزریق است.
- کنترل کنید پیچ تنظیم دوز روی عدد صفر باشد بعد پیچ را بچرخانید تا دوز مورد نظرتان تنظیم شود.
مرحله ششم
- محل تزریق را با یک پد الکلی تمیز کنید و صبر کنید تا کاملا خشک شود.
- با انگشت شصت و اشاره مقداری از پوست محل تزریق را به حالت نیشگون جمع کنید و قلم را به صورت ۹۰ درجه روی پوست قرار بدهید، سرسوزن را وارد پوست کنید و دکمه تزریق رافشار بدهید.
مرحله هفتم
- قلم را به مدت ۱۰ ثانیه در همین وضعیت نگه دارید تا مطمئن شوید همه دوز انسولین تزریق شده است. سپس سرسوزن را از پوست خارج کنید.
- مجددا کنترل کنید که پیچ تنظیم دوز روی عدد صفر باشد تا مطمئن شوید که همه دوز انسولین تزریق شده باشد.
۳ نکته مهم درباره تزریق انسولین
درمورد نحوه تزریق انسولین سه نکته مهم وجود دارد که باید حتما در نظر گرفته شود:
- زاویه تزریق به طور معمول باید ۹۰ درجه باشد اما در بعضی موارد می‌توان تزریق را با زاویه ۴۵ درجه انجام داد. در واقع در مواردی که نگران وارد شدن سوزن به بافت عضلانی زیر پوست هستیم پیشنهاد می‌شود که تزریق با زاویه ۴۵ درجه انجام شود. به همین دلیل در کودکان و همینطور بزرگسالانی که لاغر هستند زاویه ۴۵ درجه برای تزریق پیشنهاد می‌شود. همچنین در صورتی که طول سرسوزن بیشتر از ۶ میلی‌متر باشد معمولا پیشنهاد می‌شود که تزریق با زاویه ۴۵ درجه انجام شود.
- یک نکته مهم هم درباره جمع کردن پوست به حالت نیشگون وجود دارد و آن این است که این کار باید به نحوی انجام شود که فقط پوست زیر دست جمع شود و عضله زیر پوست همراه آن جمع نشود. برای انجام صحیح این کار بهتر است فقط از دو انگشت شصت و اشاره برای جمع کردن پوست استفاده شود و منطقه‌ای هم که زیر دست جمع می‌شود زیاد کوچک نباشد.
- نکته دیگری که خوب است بدانید این است که جمع کردن پوست به حالت نیشگون در همه موارد لازم نیست و فقط برای کودکان و بزرگسالان لاغر همیشه ضرورت دارد. در حالی‌که مثلا برای بزرگسالانی که وزن نرمال دارند و از سوزن با طول ۴ میلی‌متر استفاده می‌کنند ضرورت ندارد.
در انتها برای فهم بهتر این نکات، زاویه مناسب تزریق و لزوم جمع کردن پوست را در جدول زیر بر اساس شرایط مختلف توضیح داده‌ایم:
چطور می‌توانیم انسولین را بدون درد تزریق کنیم؟
همان‌طور که قبلا توضیح دادیم، در حال حاضر تنها راه مصرف انسولین، تزریق زیرجلدی آن است و هنوز روش تایید شده دیگری برای مصرف آن در دسترس نیست. گرچه امروزه سوزن‌ها نازک‌تر و کوتاهتر شده‌اند که درد تزریق را به طور قابل ملاحظه‌ای کم می‌کند، اما به هر حال تزریق از طریق سوزن با یک درد و سوزش مختصر همراه است که ممکن است برای کودکان یا افرادی که ترس از سوزن دارند ایجاد نگرانی و اضطراب کند و همکاری و پذیرش آنها را پایین بیاورد.
به همین دلیل برای رفع این چالش، در ادامه راهکارهایی را پیشنهاد می‌کنیم که به تجربه تزریق بدون درد انسولین کمک می‌کند و می‌تواند برای کسانی که نگران درد تزریق هستند تا حد زیادی راهگشا باشد:
- انتخاب سایز مناسب برای سرسوزن
به طور معمول هر چه طول انسولین کوتاهتر و قطر آن نازک‌تر باشد، درد تزریق هم کمتر می‌شود به همین دلیل سرسوزن‌های با طول ۴ میلی‌متر یکی از بهترین انتخاب‌ها برای طول سرسوزن به حساب می‌آید و عموما برای اکثر افراد هم مناسب هستند اما به هر حال بعضی افراد ممکن است به دلایل مختلف به سرسوزن‌های بلندتر نیاز داشته باشند. به همین دلیل بهتر است با پزشکتان مشورت کنید تا کوتاه‌ترین و نازک‌ترین سرسوزنی راکه برای شما مناسب است پیشنهاد بدهد. این راهکار کمک می‌کند تا یک قدم به کم کردن درد تزریق نزدیک‌تر شوید.
- استفاده از سرسوزن جدید در هر تزریق
بعضی افراد فکر می‌کنند چون فقط خودشان از سرسوزن و سرنگ برای تزریق استفاده می‌کنند، اشکالی ندارد که یک سرسوزن را برای دو یا چند بار تزریق استفاده کنند. اما مسئله اینجاست که سرسوزن‌ها بعد از هربار تزریق کندتر می‌شوند که همین مسئله باعث بیشتر شدن درد تزریق می‌شود. پس فراموش نکنید که هر سوزن فقط برای یکبار تزریق است و هر بار باید یک سرسوزن جدید برای تزریق استفاده کنید.
- ماساژ ناحیه تزریق
بعضی از افراد دیابتی اظهار می‌کنند که وقتی چند دقیقه قبل از تزریق، محل تزریق را با ملایمت ماساژ می‌دهند، درد تزریق خیلی کم می‌شود. بنابراین می‌توانید محل تزریق را کمی ماساژ بدهید و بعد تزریق کنید تا ببینید آیا برای شما هم همین نتیجه به دست می‌آید یا نه.
- دقت در انتخاب محل تزریق
یکی از دلایل درد هنگام و بعد از تزریق انسولین این است که سرسوزن به جای بافت چربی، با عضله، رگ یا عصب برخورد می‌کند بنابراین فقط در محل‌هایی که قبلا گفته شد یعنی شکم، باسن، ران و بازوها تزریق کنید چون مقدار بافت چربی این مناطق مناسب است و احتمال برخورد سرسوزن با عضله، رگ یا عصب کمتر است. ضمن این‌که بیشتر افراد دیابتی اعتقاد دارند که تزریق در ناحیه شکم از همه کمتر درد دارد. همچنین اگر موقع وارد کردن سرسوزن به پوست با درد غیرمعمول یا مقاومت غیرعادی دربرابر ورود سوزن مواجه شدید، سوزن را از پوست خارج کنید و محل دیگری را برای تزریق انتخاب کنید چون احتمالا سوزن به جای چربی وارد عضله یا عصب شده است.
نکته دیگر این‌که هیچوقت نزدیک مفصل، زخم یا جای زخم تزریق نکنید چون در این نواحی هم درد تزریق زیاد است. حتی بعضی از افراد دیابتی اعتقاد دارند که تزریق داخل ریشه موها هم دردناک است بنابراین بهتر است ترجیحا محل تزریق از ریشه موها فاصله داشته باشد تا درد کمتری هنگام تزریق ایجاد شود.
- دمای انسولین
یکی دیگر از مواردی که می‌تواند روی درد تزریق تاثیر داشته باشد دمای انسولینی است که تزریق می‌شود. درواقع تزریق انسولین سرد دردناک‌تر از انسولینی است که به دمای اتاق رسیده باشد به همین دلیل با توجه به این‌که ویال‌ها یا قلم‌های انسولین تا قبل از این که برای اولین بار استفاده شوند در یخچال نگهداری می‌شوند، حتما قبل از استفاده صبر کنید تا انسولین به دمای اتاق برسد و بعد آن را تزریق کنید.
توجه داشته باشید که ویال و قلم انسولین را بعد از اولین استفاده می‌توان به مدت یک ماه در دمای اتاق نگهداری کرد اما بعد از یک ماه اگر چیزی از داروی آنها باقی مانده بود دیگر قابل استفاده نیست و باید دور ریخته شود.
- سرعت تزریق
یک مورد دیگر که در مقدار درد تزریق تاثیر می‌گذارد سرعت و نحوه وارد کردن سرسوزن به زیر پوست است. در حقیقت هر چقدر در وارد کردن سرسوزن به پوست فرزتر و مسلط‌تر عمل کنید درد کمتری حس می‌کنید. سرسوزن باید با یک فشار ثابت و کنترل شده، بدون لرزش و جلو و عقب شدن وارد پوست شود ضمن این‌که فشار بیش از حد هم به پوست وارد نشود تا آسیب ایجاد نکند.
بعضی افراد به دلیل ترس ناشی از تزریق ، آهسته آهسته، با ترس و لرزش دست سرسوزن را وارد پوست می‌کنند که همین مسئله درد تزریق را بیشتر می‌کند و یا این‌که برعکس با عجله و فشار زیاد این کار را می‌کنند که باعث آسیب دیدن پوست می‌شود و درد ایجاد می‌کند.
نکته دیگر این‌که سرعت تزریق انسولین هم اهمیت دارد و انسولین باید به آرامی و با سرعت یکنواخت تزریق شود چون تزریق سریع و ناگهانی آن می‌تواند باعث درد شود.
- خشک کردن پوست
وارد شدن سوزن به پوست مرطوب سخت‌تر است به همین دلیل تزریق در پوست مرطوب دردناک‌تر است. بنابراین قبل از تزریق انسولین حتما از خشک بودن محل تزریق مطمئن شوید و اگر با پد الکلی محل را تمیز کردید صبر کنید تا کاملا خشک شود و بعد انسولین را تزریق کنید.
- آرامش هنگام تزریق
استرس و اضطراب باعث می‌شود که عضلات منقبض شوند و همین مسئله درد تزریق را بیشتر می‌کند. پس سعی کنید موقع تزریق آرامش داشته باشید و عضلات خود را شل کنید. به همین دلیل بهتر است موقع تزریق بنشینید چون شل کردن عضلات در حالت ایستاده سخت‌تر است. قبل از تزریق و در زمان تزریق آرام و عمیق نفس بکشید و اگر حس می‌کنید به شما کمک می‌کند، موقع تزریق به یک موسیقی آرامش بخش گوش کنید.
- استفاده از کیسه یخ
یکی از راهکارهای ساده برای کم کردن درد تزریق، گذاشتن کیسه یخ روی محل مورد نظر، چند دقیقه قبل از تزریق است. در واقع یخ باعث بی‌حس شدن پوست می‌شود و وارد شدن سرسوزن به آن کمتر حس می‌شود.
- استفاده از پمادهای بی‌حس کننده
بعضی از پمادهای موضعی مثل پماد لیدوکائین، اثر بی‌حس کنندگی دارند و در صورتی که چند دقیقه قبل از تزریق در محل مالیده شوند درد تزریق را کم می‌کنند. بنابراین در صورتی که درد تزریق انسولین برایتان خیلی آزاردهنده است یا شما را مضظرب می‌کند و سایر راهکارهایی که پیشنهاد شد مشکل شما را حل نمی‌کند، می‌توانید بعد از مشورت با داروساز، از یک پماد بی‌حسی مناسب قبل از تزریق انسولین استفاده کنید.
- تغییر محل تزریق
برای بعضی افراد، تزریق در یک قسمت خاص از بدن آسان‌تر است و ترجیح می‌دهند انسولین را همیشه در همان محل تزریق کنند. اما بهتر است در نظر داشته باشید که تزریق مکرر در یک محل ثابت می‌تواند به مرور زمان باعث دردناک‌شدن تزریق شود. بنابراین حتما طبق یک برنامه مشخص، به طور مرتب محل تزریق را عوض کنید.
چه مشکلات و چالش‌هایی در تزریق انسولین با سرنگ یا قلم انسولین رایج هستند؟
حالا که درباره نحوه تزریق انسولین و نکات مربوط به آن صحبت کردیم نوبت آن است که درباره مشکلات شایعی صحبت کنیم که افراد دیابتی هنگام تزریق انسولین با آنها مواجه می‌شوند و ببینیم چه راهکارهایی برای برطرف کردن آنها وجود دارد:
- گرفتگی سرسوزن
در بعضی موارد افراد دیابتی هنگام تزریق انسولین متوجه می‌شوند که در مقابل تزریق انسولین مقاومت وجود دارد و انسولین تزریق نمی‌شود یا انسولین به خوبی از سرسوزن رد نمی‌شود و جریان آن قطع و وصل می‌شود. این مسئله می‌تواند نشان دهنده گرفتگی سرسوزن باشد که باعث می‌شود دوز کامل انسولین به بدن نرسد و برنامه درمانی با مشکل مواجه شود.
گرفتگی سرسوزن به دلایل مختلفی می‌تواند اتفاق بیفتد مثلا در صورتی که ویال یا قلم انسولین در شرایط مناسب نگهداری نشده باشد و یا تاریخ مصرف آن گذشته باشد، ممکن است داخل آن رسوب ایجاد شود و باعث گرفتگی سرسوزن شود.
از طرف دیگر کند بودن یا آسیب‌دیدگی سرسوزن هم می‌تواندباعث شود که سرسوزن در زمان تزریق از خودش ذراتی آزاد کند که مسیر انسولین را ببندند. مصرف چندباره سرسوزن هم از موارد دیگری است که احتمال گرفتگی سرسوزن را بالا می‌برد چون علاوه بر کند شدن سوزن، در هر بار تزریق تکه های کوچک بافت پوست یا ذرات دیگر در نوک سوزن جمع می‌شوند که می‌توانند مسیر انسولین را ببندند. به همین دلیل حتما در هر بار تزریق از یک سرسوزن جدید استفاده کنید و قبل از تزریق ظاهر آن را کنترل کنید که سالم باشد.
دقت کنید که اگر هنگام تزریق انسولین با گرفتگی سرسوزن مواجه شدید، سعی نکنید با فشار بیشتر و به هر نحو ممکن انسولین را تزریق کنید. به جای آن تزریق را متوقف کنید و سرسوزن را از پوست خارج کنید و به دقت آن را بررسی کنید تا شاید دلیل گرفتگی را پیدا کنید. سپس سوزن گرفته شده را دور بیاندازید و یک سرسوزن جدید استفاده کنید. یک محل تزریق جدید انتخاب کنید که حداقل 2 تا 3 سانتی‌متر با محل قبلی فاصله داشته باشد و انسولین را با سرسوزن جدید تزریق کنید اما طی چند ساعت بعد از تزریق قند خونتان را تحت نظر داشته باشید تا مطمئن شوید دوز کافی از انسولین به بدنتان رسیده است.
- نشت انسولین از سرسوزن
یکی دیگر از مشکلاتی که ممکن است هنگام تزریق انسولین پیش بیاید نشت انسولین از سرسوزن است. این نشت ممکن است از محل اتصال سرسوزن به سرنگ یا قلم اتفاق بیفتد و یا در محل تزریق پیش بیاید و بعد از تزریق، انسولین به جای وارد شدن به زیر پوست، از محل تزریق بیرون بریزد. در هر دو حالت مقداری از دوز انسولین هدر می‌رود و برنامه درمانی با مشکل مواجه می‌شود.
نشت انسولین از محل اتصال سرسوزن به سرنگ یا قلم، معمولا وقتی پیش می‌آید که سرسوزن به خوبی به سر سرنگ یا قلم متصل نشده باشد. به همین دلیل حتما در زمان نصب کردن سرسوزن جدید، آن را محکم در محل خود فشار بدهید و خوب بپیچانید تا کاملا وصل شود و هیچ درزی اطراف آن باقی نماند.
در بعضی موارد هم نشت انسولین به دلیل خراب بودن یا آسیب دیدگی سرسوزن پیش می‌آید و باعث می‌شود سرسوزن به خوبی در محل خود متصل نشود. بنابراین قبل از وصل کردن سرسوزن جدید، حتما خوب آن را بررسی کنید و اگر کاملا سالم بود استفاده کنید.
در خصوص نشت انسولین از پوست، داستان کمی فرق می‌کند و این مسئله به دلایل مختلفی می‌تواند پیش بیاید:
- آسیب دیدگی سرسوزن
در مواردی که سرسوزن آسیب دیده باشد و نوک آن کج شده باشد امکان نشت انسولین زیاد می‌شود چون وقتی وارد پوست می‌شود به خوبی به پوست چفت نمی‌شود و اطراف آن باز می‌ماند که می‌تواند باعث شود انسولین از همان نقطه به بیرون نشت کند. در صورتی که سرسوزن بیشتر از یک بار مصرف شود باز هم همین مشکل می‌تواند پیش بیاید چون در هر بار استفاده، سر سوزن می‌تواند کند یا کج شود و مانع چفت شدن سوزن در محل تزریق شود.
- زاویه نادرست تزریق
یکی از مواردی که می‌تواند باعث نشت انسولین از محل تزریق شود زاویه نادرست تزریق است چون همان‌طور که قبلا گفته شد انسولین باید داخل لایه چربی زیر پوست تزریق شود و به همین دلیل پیشنهاد می‌شود که این کار با زاویه 45 یا 90 درجه انجام شود تا دارو به خوبی وارد لایه چربی شود.
تزریق با زاویه کمتر از 45 درجه باعث می‌شود که سوزن به عمق مناسب از لایه چربی نرسد و به سطح نزدیک باشد و به همین دلیل احتمال نشت آن بالا می‌رود. از طرف دیگر تزریق با زاویه بین 45 تا 90 درجه می‌تواند باعث شود که سوزن به طور افقی از لایه چربی عبور کند و نوک سوزن کمی جلوتر پوست را سوراخ کند و از آن ناحیه انسولین به بیرون نشت کند. به همین دلیل رعایت زاویه مناسب تزریق یکی از موارد مهم برای جلوگیری از نشت انسولین به حساب می‌آید.
- سرعت نامناسب تزریق
مورد دیگری که در احتمال نشت انسولین تاثیر دارد سرعت تزریق انسولین است. در واقع انسولن باید به آرامی و با سرعت یکنواخت تزریق شود تا فرصت داشته باشد به خوبی جذب لایه چربی شود. سریع تزریق کردن انسولین باعث ایجاد فشار در داخل بافت می‌شود و در نتیجه این فشار، انسولین به بیرون پس می‌زند.
- عمق ورود سرسوزن به بافت
همان‌طور که قبلا توضیح داده شد انسولین باید توسط سرسوزن به عمق مناسبی از لایه چربی تزریق شود تا همان‌جا جذب شود و به بیرون نشت نکند. اگر هنگام تزریق سرسوزن کامل وارد پوست نشود، به عمق کافی نمی‌رسد و احتمال نشت بالا می‌رود. به همین دلیل هنگام تزریق دقت کنید که سرسوزن را تا انتها وارد پوست کنیدو بعد تزریق را انجام بدهید.
- نگه داشتن سرسوزن در پوست
یکی از نکاتی که لازم است هنگام تزریق انسولین رعایت شود این است که بعد از تزریق همه دوز انسولین، سوزن باید حدود ۵ ثانیه در محل تزریق نگه داشته شود و بعد از پوست خارج شود. این فاصله زمانی به انسولین فرصت می‌دهد که به خوبی داخل بافت چربی پخش شود و به بیرون نشت نکند.
- سرعت خروج سرسوزن از پوست
در صورتی که بعد از اتمام تزریق، سرسوزن با سرعت از پوست خارج شود، مکشی که این سرعت ایجاد می‌کند می‌تواند باعث کشیده شدن انسولین به بیرون و نشت آن شود. به همین دلیل سرسوزن باید آرام و ملایم از پوست خارج شود تا فشار معکوس ایجاد نکند و باعث نشت انسولین نشود.
- ایجاد عوارض در محل تزریق
با توجه به این‌که افراد دیابتی باید به طور مکرر انسولین تزریق کنند، امکان دارد این تزریق‌ها در محل عوارض ایجاد کند که در ادامه درباره آنها و نحوه جلوگیری از این عوارض توضیح می‌دهیم:
- کبودی یا خونریزی در محل تزریق
گاهی اوقات بعد از خارج کردن سوزن از پوست، ممکن است چند قطره خون از محل تزریق خارج شود و یا بعدا محل تزریق کبود شود. این اتفاق عموما زمانی پیش می‌آید که سوزن با یک رگ کوچک برخورد می‌کند و نشان می‌دهد که نوک سوزن کمی از لایه چربی زیر پوست رد شده است و به رگ برخورد کرده است. این مسئله نگران کننده نیست اما به دلیل ظاهر نازیبایی که ایجاد می‌کند می‌تواند برای بعضی افراد آزاردهنده باشد.
برای جلوگیری از پیش آمدن این مسئله، رعایت نکاتی که قبلا درباره نحوه تزریق صحیح انسولین توضیح دادیم بسیار کمک کننده هستند. مثلا انتخاب محل مناسب برای تزریق، رعایت زاویه مناسب تزریق، وارد کردن سوزن به پوست با ملایمت و بدون فشار زیاد و جمع کردن پوست به صورت نیشگون همگی کمک می‌کنند که تزریق به نحوی انجام شود که سرسوزن از لایه چربی رد نشود و با رگ برخورد نکند ضمن این‌که خوب است بعد از اتمام تزریق و خارج کردن سوزن از پوست، محل تزریق را با یک تکه پنبه بهداشتی یا گاز پارچه‌ای برای چند ثانیه با ملایمت فشار بدهید. این کار از کبودی پیشگیری می‌کن و جلوی خونریزی را هم می‌گیرد.
اگر کبودی یا خونریزی به طور مکرر برایتان پیش می‌آید بهتر است با پزشکتان مشورت کنید. گاهی اوقات ایجاد تغییرات کوچک مثل تغییر سایز سوزن می‌تواند این مشکل را حل کند.
- تغییر بافت محل تزریق
گاهی اوقات افراد دیابتی بعد از مدتی که انسولین تزریق می‌کنند، به خصوص اگر تزریق را بیشتر در یک محل خاص انجام بدهند با تغییراتی در بافت ناحیه تزریق روبه رو می‌شوند. این تغییرات می‌تواند شامل به وجود آمدن فرورفتگی ( لیپوآتروفی) یا برآمدگی (لیپوهایپرتروفی) بر روی سطح بدن باشد. لیپوآتروفی به دلیل از بین رفتن بافت چربی محل و لیپوهایپرتروفی به دلیل جمع شدن سلول‌های چربی به شکل یک توده پیش می‌آید. این دو عارضه ضمن این‌که ظاهر نازیبایی ایجاد می‌کنند، به دلیل به هم خوردن تراکم بافت چربی، بر روی جذب انسولین هم تاثیر می‌گذارد و آن را با مشکل مواجه می‌کند.
لیپوآتروفی
لیپوهایپرتروفی
راه جلوگیری از این عارضه ساده است و کافی است محل تزریق طبق یک برنامه مشخص مرتب تغییر کند و تزریق دائما در یک محل انجام نشود.
به عنوان مثال اگر از شکم برای به عنوان محل تزریق استفاده می کنید مراحل زیر را برای چرخش در محل تزریق انجام بدهید:
- منطقه شکم را مطابق شکل به ۴ قسمت تقسیم کنید.
- هر قسمت را برای یک هفته استفاده کنید و هفته بعد به منطقه بعدی بروید.
- در هر قسمت طبق شکل، هفت نقطه را برای تزریق مشخص کنید به شکلی که هر نقطه با دیگری به اندازه یکی دو سانتی‌متر فاصله داشته باشد ضمن این که هر نقطه حداقل ۴ سانتی‌متر با ناف فاصله داشته باشد و هر روز در یکی از این نقاط تزریق کنید.
- هیچوقت در نقاطی که لیپوآتروفی، لیپوهایپرتروفی، کبودی، زخم یا جای زخم دارند تزریق نکنید.
- برای راحتی کارتان می‌توانید بر اساس توضیحات بالا از مقوا یک شابلون برای نقاط تزریق درست کنید و موقع تزریق برای مشخص کردن نقاط از آن استفاده کنید.
چطور سرسوزن‌ها و سرنگ‌های مصرف شده انسولین را دور بیاندازیم؟
هر فرد دیابتی که انسولین تزریق می‌کند روزانه چندین تزریق انجام می‌دهد که در هر بار باید یک سرنگ یا سرسوزن جدید استفاده کند و بعد هم آنها را دور بیاندازد. به این ترتیب در عرض یک مدت کوتاه، مقدار زیادی زباله ایجاد می‌شود که با زباله‌های معمولی فرق دارد.
این سرسوزن‌ها و سرنگ‌های مصرف شده، همگی آلوده هستند و نباید با زباله‌های معمولی مخلوط شوند چون ضمن این‌که باعث آلودگی محیط زیست می‌شوند، می‌توانند برای دیگران ایجاد آسیب‌دیدگی کنند و منجر به انتقال بیماری‌های عفونی شوند. به همین دلیل هر فرد دیابتی باید یاد بگیرد که این زباله‌ها را به شکل صحیح جمع‌آوری و دفع کند تا برای دیگران مشکل ساز نشوند.
نکته اول این‌که چون این اقلام نوک تیز هستند می‌توانند کیسه‌های پلاستیکی یا پارچه‌ای را سوراخ کنند و به همین دلیل این کیسه‌ها برای نگهداری آنها مناسب نیستند.
بهترین وسیله برای نگهداری این زباله‌ها، ظروف جمع‌آوری ایمن (safety box ) هستند که می‌توان آنها را از بعضی فروشگاه‌های تجهیزات پزشکی خریداری کرد. این ظروف اندازه‌های مختلفی دارند و بعضی از آنها کوچک هستند و می‌توان آنها در جیب لباس یا کیف نگهداری و حمل کرد و برای استفاده در محل کار یا سفر مناسب هستند.
اگر امکان خرید این ظروف را ندارید می‌توانید از یک ظرف دردار که محکم، غیر قابل نفوذ، مقاوم به پارگی و دارای حجم و ابعاد مناسب باشد استفاده کنید. مثلا می‌توانید از ظرف پلاستیکی خالی مواد شوینده استفاده کنید و سرسوزن‌ها را بعد از استفاده داخل آن بیاندازید.
وقتی حدود سه چهارم ظرف پر شد، درب آن را به طور کامل ببندید و محکم کنید و روی آن یک برچسب هشدار دهنده با مضمون ” احتمال آلودگی با اشیاء تیز و برنده عفونی” بچسبانید. سپس با شهرداری ( شماره ۱۳۷ ) تماس بگیرید یا شخصا آنها را به مراکز امحا این نوع زباله‌ها تحویل بدهید.
کلام آخر
تزریق انسولین برای بسیاری از افراد مبتلا به دیابت یک رکن اساسی در برنامه مدیریت دیابت به حساب می‌آید و در این خصوص توجه به رعایت اصول صحیح تزریق این دارو، هم در افزایش کارایی و هم در کاهش عوارض آن نقش اساسی دارد.
از این‌که تا انتهای این مقاله همراه ما بودید از شما متشکریم. ما در وبسایت نوشدارو مجموعه‌ای از مقالات درباره دیابت نوع یک، دیابت نوع دو و دیابت بارداری داریم که اگر دوست دارید اطلاعات خود را در این زمینه بالا ببرید، به شما پیشنهاد می‌کنیم که به این مقالات سر بزنید.
اگر سوال یا مورد خاصی در ذهن دارید می‌توانید در بخش دیدگاه مطرح کنید تا تیم تخصصی نوشدارو به آن پاسخ بدهند.
منابع