چاقی و دیابت
نگارنده: دکتر معصومه بهبودی
فهرست مطالب
مقدمه
چاقی و اضافه وزن شایعترین بیماری متابولیک در جهان به حساب میآید و طی سالهای گذشته به دلیل زندگی شهری و تغییر شیوه زندگی مردم، آمار آن به طرز چشمگیری افزایش داشته است به نحوی که طبق اعلام سازمان بهداشت جهانی، از سال ۱۹۷۵ تا سال ۲۰۱۶ آمار کودکان و بزرگسالان دارای اضافه وزن و چاقی در کل جهان بیشتر از ۴ برابر افزایش پیدا کرده است و از ۴ درصد به ۱۸ درصد رسیده است و به همین دلیل سازمان بهداشت جهانی افزایش رو به رشد این عارضه را به عنوان اپیدمی قرن ۲۱ نامیده است. نکته مهم این است که چاقی و اضافه وزن برای بسیاری از بیماریها مثل بیماریهای قلبی، سرطان و دیابت یک عامل خطر به حساب میآید و احتمال این بیماریها را بالا میبرد به همین دلیل افزایش آمار چاقی و اضافه وزن از نظر پزشکی یک معضل مهم به حساب میآید که باید برای آن چارهاندیشی شود. با توجه به اهمیت این موضوع، تصمیم داریم در این مقاله درباره چاقی و تعریف آن، ارتباط آن با دیابت و موثرترین راههای پیشگیری از دیابت در افراد دارای اضافه وزن یا چاق صحبت کنیم. اگر شما اضافه وزن دارید یا چاق هستید و به دلیل این مسئله نگران مبتلا شدن به دیابت هستید، با خواندن مطالب بعدی میتوانید اطلاعات کاملی درباره این موضوع به دست بیاورید. اما اگر به طور کلی مایل هستید درباره عارضه دیابت اطلاعات داشته باشید میتوانید به مقاله دیابت چیست؟ همه چیز درباره دیابت مراجعه کنید.
چاقی و اضافه وزن از نظر پزشکی چه تعریفی دارد؟
از نظر پزشکی اضافه وزن و چاقی به معنی تجمع غیر طبیعی یا بیش از اندازه چربی در بدن است و میتواند باعث به خطر افتادن سلامتی شود. برای تشخیص اضافه وزن و چاقی، متخصصین حوزه سلامت از شاخصی به نام BMI استفاده میکنند که از تقسیم کردن وزن فرد به کیلوگرم، به مجذور قد او به متر به دست میآید. هر چقدر عدد BMI بزرگتر باشد بالاتر بودن مقدار چربی در بدن را نشان میدهد.
طبق استانداردهای پزشکی:
- اگر BMI کمتر از ۵/۱۸ باشد یعنی فرد دچار کمبود وزن است.
- داشتن BMI بین ۵/۱۸ و ۲۵ به معنی وزن طبیعی و مناسب است.
- BMI بین ۲۵ تا ۳۰ در محدوده اضافه وزن قرار میگیرد.
- BMI معادل ۳۰ و بالاتر از آن، چاقی به حساب میآید.
چاقی هم به نوبه خود به سه دسته طبقه بندی میشود:
- چاقی درجه یک که در آن BMI بین ۳۰ تا ۳۵ است.
- چاقی درجه دو که در آن BMI بین ۳۵ تا ۴۰ است.
- چاقی درجه سه که در آن BMI معادل ۴۰ یا بیشتر است. چاقی درجه سه گاهی به عنوان چاقی شدید هم در نظر گرفته میشود.
آیا بین اضافه وزن و چاقی و دیابت رابطهای وجود دارد؟
همانطور که توضیح دادیم چاقی و اضافه وزن به عنوان یک عامل خطر برای دیابت به حساب میآید. برای روشنتر شدن موضوع، تاثیر چاقی را بر روی انواع دیابت به صورت جداگانه توضیح میدهیم:
از نظر پزشکی دیابت نوع یک اصولا یک بیماری خودایمنی به حساب میآید و عوامل مختلفی شامل عوامل ژنتیکی و عوامل محیطی به عنوان عامل خطر در ایجاد آن نقش دارند اما هنوز چاقی و اضافه وزن به عنوان یک عامل خطر برای ایجاد دیابت نوع یک در منابع پزشکی تایید نشده است گر چه در بعضی مطالعات که در سالهای گذشته انجام شده است شواهدی در مورد ارتباط دیابت نوع یک و چاقی مطرح شده است که در ادامه بعضی از آنها را توضیح میدهیم:
- در یک مطالعه که در سال ۲۰۰۹ در مجله Diabetes Care منتشر شده است، وضعیت ۳۰۰ هزار کودک و بزرگسال سوئدی طی ۳ سال مورد بررسی قرار گرفته است و طبق نتایج این مطالعه ، افرادی که دچار اضافه وزن یا چاقی بودند با احتمال بیشتری برای ابتلا به دیابت نوع یک مواجه بودهاند.
- نتایج یک مطالعه دیگر که در سال ۲۰۱۸ در مجله Diabetes Care منتشر شده است و اطلاعات مربوط به ۳ میلیون نفر را بررسی کرده است نشان میدهد که چاقی باعث افزایش احتمال دیابت نوع یک میشود اما این تاثیر در حد متوسط است.
- با توجه به اینکه از سال ۲۰۰۰ ، آمار ابتلا به دیابت نوع یک در کشور سوئد کاهشی شده است، بعضی از مطالعات این مسئله را به عوامل غیر ژنتیکی از جمله کنترل مناسب چاقی در کودکان در سالهای گذشته مرتبط میدانند و به این ترتیب تاثیر چاقی در ایجاد دیابت نوع یک را مطرح میکنند.
در مجموع شواهد مربوط به تاثیر چاقی و اضافه وزن در ایجاد دیابت نوع یک کاملا واضح و قطعی نیست و برای مشخص شدن این رابطه مطالعات بیشتری مورد نیاز است.
بیشتر بخوانید: دیابت نوع یک چیست؟
با وجود اینکه هنوز دلیل اصلی ایجاد دیابت کاملا مشخص نیست اما به هر حال برای هر کدام از انواع دیابت، عواملی وجود دارند که به عنوان عامل خطر برای ایجاد آن به حساب میآیند و در به وجود آمدن آن نقش موثر دارند. در دیابت نوع دو، اضافه وزن و چاقی یکی از اصلیترین عوامل خطر به حساب میآید و ۹۰ درصد بزرگسالانی که دیابت نوع دو دارند دچار اضافه وزن و چاقی هستند. در حقیقت متخصصین عقیده دارند ۸۰ تا ۸۵ درصد ریسک ابتلا به دیابت نوع دو به اضافه وزن و چاقی مربوط میشود و بعضی مطالعات نشان میدهند افراد چاق در مقایسه با کسانی که BMI کمتر از ۲۲ دارند تا ۸۰ برابر بیشتر در معرض ابتلا به دیابت نوع دو قرار دارند و حتی شانس ابتلا به دیابت نوع دو در کسانی که فقط کمی اضافه وزن دارند ۵ برابر بیشتر است.
پس میتوان نتیجه گرفت که اضافه وزن و چاقی نقش کاملا پر رنگی در ایجاد دیابت نوع دو دارند و در مقایسه با سایر عوامل خطر، اهمیت بیشتری در ایجاد این نوع از دیابت دارد اما در نظر داشته باشید که این یافتهها به این معنی نیست که همه افراد چاق حتما به دیابت نوع دو دچار میشوند و در هر صورت درصدی از افراد چاق هستند که در طول عمر خود به دیابت مبتلا نمیشوند.
بیشتر بخوانید و بدانید: دیابت نوع دو چیست؟
- دیابت بارداری
در خصوص دیابت بارداری هم، چاقی و اضافه وزن یک عامل خطر مهم برای ابتلا به این عارضه به حساب میآید و مطالعات متعددی نشان میدهند خانمهایی که قبل از اقدام به بارداری اضافه وزن دارند یا چاق هستند در مقایسه با خانمهایی که وزن نرمال دارند احتمال بیشتری دارد که به دیابت بارداری مبتلا شوند.
به عنوان مثال یک مطالعه جامع، با بررسی اطلاعات یک و نیم میلیون نفر نشان میدهد که احتمال ابتلا به دیابت بارداری در خانمهای چاق دو برابر بیشتر از خانمهای با وزن طبیعی است. توجه داشته باشید که احتمال ابتلا به دیابت بارداری با بیشتر شدن شدت چاقی افزایش پیدا میکند. مثلا یک مطالعه که در مجله Diabetes Care منتشر شده است نشان میدهد که خانمهای با BMI معادل ۳۵ و بالاتر، ۷ برابر بیشتر از خانمهای با BMI کمتر از ۲۵ در معرض ابتلا به دیابت بارداری قرار دارند.
نکته دیگر اینکه، اضافه کردن بیش از حد وزن در طی بارداری هم عامل دیگری است که میتواند احتمال دیابت بارداری را بالا ببرد. در واقع طبق استانداردهای پزشکی، مقدار مناسب اضافه کردن وزن در طی بارداری برای هر خانم باردار بر اساس BMI قبل از بارداری او محاسبه میشود و اضافه کردن وزن بیشتر، توصیه نمیشود. مثلا برای خانمهایی با BMI بین ۱۸/۵ تا ۲۴/۹ اضافه کردن ۱۱/۵ تا ۱۶ کیلوگرم طی بارداری مناسب به حساب میآید در حالیکه برای خانمهای با BMI بین ۲۵ تا ۲۹/۹، اضافه کردن فقط ۷ تا ۱۱/۵ کیلوگرم توصیه میشود.
در همین خصوص، یک مطالعه جامع که در سال ۲۰۱۵ در مجله Obesity Reviews منتشر شده است و اطلاعات بیش از یک و نیم میلیون نفر را بررسی کرده است نشان میدهد خانمهایی که در طول بارداری بیشتر از مقدار توصیه شده وزن اضافه میکنند، ۵۰ درصد بیشتر در معرض ابتلا به دیابت بارداری قرار دارند.
یک مطالعه دیگر هم که در سال ۲۰۱۹ در مجله American Journal of Obstetrics and Gynecology منتشر شده است نشان میدهد خانمهایی که در سه ماهه اول بارداری بیشتر از مقدار مجاز وزن اضافه میکنند، دو و نیم برابر بیشتر در معرض ابتلا به دیابت بارداری قرار دارند.
بنابراین در خصوص دیابت بارداری هم اضافه وزن و چاقی یک عامل کلیدی در ایجاد این عارضه به حساب میآید اما توجه داشته باشید که باز هم این مسئله به این معنی نیست که همه خانمهای چاق یا دارای اضافه وزن حتما دچار دیابت بارداری میشوند و قطعا درصدی از این خانمها بدون مشکل دوران بارداری را پشت سر میگذارند.
بیشتر بخوانید: همه چیز درباره دیابت بارداری
اضافه وزن و چاقی چطور باعث دیابت میشود؟
درباره اینکه اضافه وزن و چاقی چطور میتوانند در ایجاد دیابت نقش داشته باشند تئوریهای مختلفی وجود دارد که در ادامه آنها را توضیح میدهیم:
- پروسههای التهابی
یک تئوری، ارتباط بین چاقی و ایجاد دیابت را به این شکل توضیح میدهد که چربیهای ناحیه شکم باعث میشود سلولهای چربی، مواد شیمیاییای مثل لپتین و سایتوکینها را آزاد کنند که این مواد از یک طرف باعث میشوند سلولهای بدن به خوبی به انسولین پاسخ ندهند و در نتیجه حساسیت به انسولین را کاهش میدهند و از طرف دیگر باعث ایجاد التهاب در بدن میشوند. التهاب ایجاد شده در بدن هم عملکرد سلولهای انسولینساز در لوزالمعده را تضعیف میکند و باعث کم شدن تولید انسولین میشود. به این ترتیب کم شدن حساسیت به انسولین به همراه کاهش تولید انسولین، به مرور زمان باعث ایجاد دیابت میشود.
- اختلال در متابولیسم چربی
یک تئوری دیگر توضیح میدهد که در افراد چاق، بافت چربی بیشتری در بدن وجود دارد که باعث میشود تولید اسیدهای چرب آزاد از مقدار طبیعی بیشتر باشد. این اسیدهای چرب توسط بافت چربی به داخل جریان خون آزاد میشوند و در داخل اندامهایی مثل کبد، عضلات و لوزالمعده که عموما بافت چربی چندانی ندارند جمع میشوند. جمع شدن اسیدهای چرب در این اندامها در عملکرد طبیعی آنها اختلال ایجاد میکند و اجازه نمیدهد سلولهای این اندامها به خوبی به انسولین پاسخ بدهند و در نتیجه مقاومت به انسولین ایجاد میشود. از طرف دیگر جمع شدن اسیدهای چرب در لوزالمعده عملکرد سلولهای انسولین ساز را با مشکل مواجه میکند و در نتیجه تولید انسولین کم میشود. به مرور زمان، مجموعه مقاومت به انسولین و کاهش تولید انسولین منجر به ایجاد دیابت میشود.
- تغییر در میکروبیوتای بدن
میکروبیوتا یک اکوسیستم پیچیده از میکروارگانیسمهایی است که در قسمتهای مختلف بدن از جمله دستگاه گوارش زندگی میکنند. این میکروارگانیسمها مجموعهای از باکتریها، یوکاریوتها و ویروسها هستند و دومین ژنوم یا محتوای ژنتیکی بدن انسان به حساب میآیند.
دستگاه گوارش انسان حاوی حدود هزار گونه مختلف باکتری است اما ۹۹ درصد جمعیت این باکتریها به ۴۰ گونه خاص تعلق دارد که عمده آنها را باکتریهای بیهوازی تشکیل میدهند. همچنین به طور طبیعی در میکروبیوتای دستگاه گوارش تعداد کمی از باکتریهای مضر مثل سالمونلا و اشرشیا کلی هم وجود دارند که تعداد آنها توسط باکتریهای مفید این مجموعه کنترل میشود و وجود آنها برای ایجاد تعادل در این اکوسیستم دستگاه گوارش لازم است.
مطالعات سالهای گذشته نشان میدهند که تغییر در ترکیبات و عملکرد میکروبیوم دستگاه گوارش، در کنار زمینه ژنتیکی، رژیم غذایی و سایر عوامل محیطی میتواند در ایجاد بیماری دیابت نقش داشته باشد. نکته مهم اینجاست که بر اساس مطالعات انجام شده، ترکیبات میکروبیوتای دستگاه گوارش افراد چاق و دارای اضافه وزن در مقایسه با افرادی که وزن طبیعی دارند متفاوت است و تعداد باکتریهای مضر بیشتر و تعداد باکتریهای مفید کمتر از حد معمول است و در واقع تعادل میکروبیوتای دستگاه گوارش به هم خورده است.
وضعیت به هم خوردن تعادل در جمعیت میکروارگانیسمهای موجود در میکروبیوتا اصطلاحا disbiosis نامیده میشود و از نظر پزشکی، وضعیت dibiosis با ایجاد التهاب در بدن میتواند باعث مقاومت به انسولین و در نتیجه ایجاد دیابت نوع دو یا دیابت بارداری شود.
بنابراین به نظر میرسد چاقی و اضافه وزن با ایجاد وضعیت disbiosis زمینه ساز مقاومت به انسولین میشوند که این مسئله به مرور زمان زمینه را برای ایجاد دیابت فراهم میکند.
چه شاخصهای دیگری به جز BMI در خصوص چاقی و تاثیر آن بر ایجاد دیابت تعیین کننده هستند؟
همانطور که قبلا توضیح داده شد، چاقی و اضافه وزن یک عامل خطر کلیدی برای ایجاد دیابت به حساب میآید و شاخصی که به طور معمول برای تعیین چاقی و اضافه وزن به کار میرود BMI است. اما این سوال پیش میآید که آیا BMI تنها شاخصی است که اگر بالاتر از محدوده قابل قبول باشد احتمال دیابت بیشتر میشود و یا شاخصهای دیگری هم وجود دارند که میتوانند در بالا بردن احتمال دیابت نقش داشته باشند؟
پاسخ این است که بله، شاخصهای دیگری هم وجود دارند که در ایجاد دیابت تاثیرگذار هستند که در ادامه آنها را توضیح میدهیم:
- اندازه دور کمر
تحقیقات نشان دادهاند که جمع شدن چربی اضافه در ناحیه شکم و یا چاقی شکمی یک عامل خطر برای ابتلا به دیابت نوع دو به حساب میآید. این چربیها که از نوع چربی زیرجلدی هستند هورمونها و مواد شیمیاییای تولید میکنند که باعث مقاومت به انسولین میشود که در نتیجه آن، بدن نمیتواند از انسولین به خوبی استفاده کند و به مرور زمان زمینه برای دیابت نوع دو فراهم میشود.
از نظر پزشکی، اندازه دور کمر مطلوب برای آقایان، ۹۴ سانتیمتر و کمتر و برای خانمها ۸۰ سانتیمتر و کمتر است و مقادیر بالاتر نشاندهنده چاقی شکمی است و ریسک ابتلا به دیابت نوع دو را بالا میبرد. بر اساس اعلام سازمان بهداشت جهانی، در صورتی که اندازه دور کمر در خانمها از ۸۸ و در آقایان از ۱۰۲ سانتیمتر بیشتر باشد این احتمال به طور قابل ملاحظهای افزایش پیدا میکند و بهتر است هر چه زودتر برای اصلاح آن اقدام شود.
بنابراین اندازه دور کمر هم یک شاخص دیگر است که باید در محاسبه ریسک ابتلا به دیابت در نظر گرفته شود چون یک فرد با BMI مناسب اما چاقی شکمی شدید، باز هم میتواند ریسک بالایی برای ابتلا به دیابت داشته باشد.
- نحوه توزیع چربی در بدن
همانطور که قبلا گفته شد، شاخص BMI که از تقسیم وزن بدن بر مجذور قد به دست میآید مشخص میکند که آیا مقدار چربی در بدن بیشتر از مقدار طبیعی هست یا نه اما این شاخص اطلاعاتی درباره نحوه توزیع چربیها در بدن به ما نمیدهد و مشخص نمیکند که آیا این چربیها به طور یکنواخت در کل بدن توزیع شدهاند و یا در بعضی قسمتهای بدن جمع شدهاند.
خوب است بدانید که نحوه توزیع چربی در بدن هم میتواند بر روی احتمال ایجاد دیابت تاثیر بگذارد. در واقع طبق مطالعات، کسانی که مقدار زیادی چربی در داخل محوطه شکم و دور اندامهایی مثل کبد، لوزالمعده و رودهها دارند در مقایسه با کسانی که چربی بدنشان در رانها یا باسن جمع شده است بیشتر در معرض ابتلا به دیابت قرار دارند. چربیهای داخل شکم از نظر پزشکی چربی احشایی و چربی منطقه ران و باسن چربی زیر پوستی به حساب میآیند. نکته اینجاست که چربی احشایی بر خلاف چربی زیر پوستی ممکن است به راحتی به چشم نیاید اما میتواند برای سلامتی خطرناکتر باشد چون چربی احشایی از نظر سوخت و ساز فعالتر است و میتواند هورمونها و مواد شیمیاییای آزاد کند که باعث مقاومت به انسولین شود، التهاب و استرس اکسیداتیو ایجاد کند و با مجموعه این فعالیتها زمینه را برای دیابت و سایر بیماریها فراهم کند.
راه اصلی تشخیص چربی احشایی استفاده از روشهایی مثل MRI یا CT اسکن است که روشهایی زمانبر و پرهزینه هستند به همین دلیل در بسیاری موارد پزشکان برای تخمین مقدار چربی احشایی، از اندازه دور کمر کمک میگیرند. در واقع اندازه دور کمر هم تا حدی میتواند مقدار چربی احشایی را به ما نشان بدهد و عموما در صورتی که دور کمر آقایان بیشتر از ۱۰۲ سانتیمتر و دور کمر خانمها بیشتر از ۸۸ سانتیمتر باشد زیاد بودن چربی احشایی را نشان میدهد.
یک روش ساده دیگر برای تخمین مقدار چربی احشایی، استفاده از نسبت بین اندازه دور کمر به اندازه دور باسن یا WHR است. این شاخص از تقسیم اندازه دور کمر به اندازه دور باسن به دست میآید و هر چقدر بزرگتر باشد، بیشتر بودن مقدار چربی احشایی را نشان میدهد. از نظر پزشکی برای آقایان اعدادکمتر از ۰/۹ و برای خانمها اعداد کمتر از ۰/۸۵ ، WHR مطلوب به حساب میآیند و اعداد بالاتر نشاندهنده بالا بودن مقدار چربی احشایی هستند.
در مجموع، میتوان نتیجه گرفت که اگر فردی BMI مناسبی داشته باشد اما توزیع چربی در بدن او به نحوی باشد که مقدار چربی احشایی در بدن او زیاد باشد باز هم با ریسک بالایی برای ابتلا به دیابت مواجه خواهد بود که نشاندهنده اهمیت نحوه توزیع چربی در بدن و تاثیر آن بر احتمال ایجاد دیابت است.
آیا چاقی میتواند در روند کنترل دیابت اختلال ایجاد کند؟
در مطالب قبلی توضیح دادیم که چاقی و اضافه وزن چطور احتمال ایجاد دیابت را بالا میبرند اما این تنها تاثیر چاقی و اضافه وزن نیست و این عارضه میتواند بر روی روند مدیریت و کنترل دیابت هم تاثیر بگذارد و آن را با مشکل مواجه کند. در ادامه مشکلاتی که چاقی و اضافه وزن در روند کنترل و مدیریت دیابت ایجاد میکنند را به طور کامل توضیح میدهیم:
- نیاز به دوز بالاتر از داروهای دیابت
طبق مطالبی که گفته شد، چاقی و اضافه وزن میتواند باعث مقاومت به انسولین شود که معنی آن کم شدن حساسیت سلولهای بدن به انسولین است به همین دلیل در افرادی که دیابت دارند و در عین حال دچار چاقی یا اضافه وزن هستند کنترل این عارضه با داروهای دیابت مشکلتر است و این افراد به دوزهای بالاتری از انسولین یا داروهای خوراکی دیابت نیاز دارند تا بتوانند قند خونشان را کنترل کنند.
از نظر پزشکی عموما استفاده از دوزهای پایینتر مطلوبتر است چون ضمن اینکه هزینه درمان پایین میآید، احتمال ایجاد عوارض جانبی هم کمتر میشود. پس چاقی و اضافه وزن میتواند هم هزینه درمان این افراد را بالا ببرد هم آنها را با عوارض جانبی بیشتری مواجه کند.
- مشکل در تنظیم دوز داروهای دیابت
علاوه بر بحث مقاومت به انسولین، افراد چاق به دلیل بزرگتر بودن حجم بدنشان هم ممکن است برای کنترل قند خون به دوز بالاتری از داروهای دیابت نیاز داشته باشند اما نکته اینجاست که داروهای دیابت از نظر پزشکی یک حداکثر دوز مجاز دارند که نباید با دوزهای بالاتر از این حداکثر مجاز مصرف شوند اما در افراد چاق یا دارای اضافه وزن به دلیل حجم بیشتر بدن، شاید دوز مورد نیاز برای کنترل بهینه قند خون از این حداکثر مجاز بیشتر باشد و این مسئله پزشک را در انتخاب دارو و دوز مناسب دچار چالش میکند. در این موارد ممکن است پزشک مجبور شود ترکیبی از دو یا چند داروی مختلف را برای بیمار تجویز کند تا قند خون به خوبی کنترل شود در حالیکه اگر همین بیمار اضافه وزن نداشت با تعداد کمتر یا دوز پایینتری از داروهای دیابت میتوانست قند خون خود را در محدوده مناسب نگهدارد.
- مشکل در تزریق انسولین
انسولین یکی از مهمترین داروهایی است که در کنترل انواع دیابت استفاده میشود و نحوه مصرف آن به صورت تزریق زیر جلدی است. در تزریق زیر جلدی، دارو باید از طریق یک سوزن به بافت زیر پوست برسد تا از آنجا جذب شود اما افراد چاق چون لایه ضخیمتری از چربی زیر پوستشان دارند، در تزریق انسولین با چالشهای بیشتری مواجه هستند. در واقع در این افراد به دلیل ضخیمتر بودن لایه چربی، سوزن باید به لایه عمیقتری از پوست برسد ضمن اینکه سوزنهای ضخیمتر و بلندتری برای تزریق لازم است که باعث میشود تزریق انسولین هم دردناکتر باشد و هم کارایی کمتری داشته باشد چون ممکن است سوزن به خوبی از پوست عبور نکند و دوز دارو به طور کامل به لایه زیر پوست نرسد. به همین دلیل در مجموع کنترل قند خون با تزریق انسولین در افراد چاق میتواند با چالشهای بیشتری همراه باشد و به دست آوردن نتایج رضایتبخش سختتر باشد.
- بیشتر شدن احتمال عوارض دیابت
طبق مطالعات انجام شده، چاقی و اضافه وزن احتمال ایجاد عوارض دیابت مثل بیماریهای قلبی عروقی، نوروپاتی، رتینوپاتی و نفروپاتی را بالا میبرد که این عوارض به شکلهای مختلف مدیریت دیابت را سخت میکنند. مثلا کنترل عوارض دیابت ممکن است نیاز به مصرف دارو داشته باشد که این مسئله تعداد داروهای مصرفی بیمار را بیشتر میکند و احتمال تداخل و کم یا زیاد شدن اثربخشی داروهای دیابت را بالا میبرد و یا ممکن است بیمار برای برطرف کردن این عوارض نیاز به عمل جراحی یا حتی دیالیز داشته باشد که زمانبر و پر هزینه هستند و انرژی و توان بیمار برای مدیریت دیابت را کم میکنند.
به این ترتیب افراد چاق یا دارای اضافه وزن چون بیشتر به عوارض دیابت دچار میشوند با مشکلات بیشتری در کنترل دیابت رو به رو هستند و شاید نتوانند به خوبی برنامههای درمانی خود را دنبال کنند.
- سخت شدن اصلاح شیوه زندگی
یکی از مهمترین راهکارهای کنترل دیابت، اصلاح شیوه زندگی مثل اضافه کردن فعالیت ورزشی به برنامه روزانه و اصلاح رژیم غذایی است اما تصمیم برای شروع و ادامه دادن این تغییرات میتواند به دلایل مختلف برای افراد دارای اضافه وزن یا چاق چالش برانگیز باشد.
مثلا وزن اضافه میتواند بر روی مفاصل فشار بیاورد و باعث درد و تورم شود و در نتیجه انجام فعالیتهای ورزشی را سخت کند ضمن اینکه حجم بالای چربی در بدن، تنفس را هم با مشکل مواجه میکند و باعث میشود انجام ورزشهای هوازی برای افراد چاق سختتر باشد.
نکته دیگر این که افراد چاق یا دارای اضافه وزن، عموما عادتها و رویههای ناسالمی درخصوص رژیم غذایی و میزان فعالیت روزانه دارند که طی سالهای طولانی جزء روال عادی زندگی آنها شده است و طبیعتا تغییر عادتهای قدیمی سختتر بوده و نیاز به انگیزه و تلاش بیشتری دارد به همین دلیل اصلاح رژیم غذایی و تغییر روال برنامههای روزانه برای این افراد میتواند یک پروسه سخت و دشوار باشد و به آسانی انجام نگیرد.
موثرترین استراتژیها برای پیشگیری از دیابت در کسانی که اضافه وزن دارند یا چاق هستند کدام است؟
حالا که متوجه شدید چاقی و اضافه وزن چطور و تا چه حد میتواند در ایجاد دیابت نقش داشته باشد، میخواهیم درباره این مسئله صحبت کنیم که چطور میتوانیم تاثیر این عامل خطر مهم را در ایجاد دیابت حذف کنیم یا به حداقل برسانیم.
در حقیقت از بین عوامل خطر مختلفی که در ایجاد دیابت نقش دارند، چاقی و اضافه وزن جزء معدود مواردی است که توسط فرد مبتلا، قابل کنترل و اصلاح است و با توجه به نقش قابل توجه آن در ایجاد دیابت نوع دو و دیابت بارداری، تلاش برای کاهش وزن و نگه داشتن وزن در محدوده مناسب، یکی از مهمترین اقدامات برای پیشگیری از دیابت به دلیل چاقی به حساب میآید.
در ادامه درباره راهکارهای موجود برای کم کردن اثر چاقی بر دیابت توضیح میدهیم:
- برنامهریزی برای کاهش وزن
مطالعات مختلف نشان میدهند که کم کردن وزن به طور موثری هم در پیشگیری و به تاخیر انداختن دیابت موثر است و هم در صورت ایجاد، از پیشرفت آن جلوگیری میکند. به همین دلیل کنترل وزن یکی از اصلیترین استراتژیها برای کم کردن تاثیر چاقی و اضافه وزن بر دیابت به حساب میآید.
به طور کلی بهتر است برنامه کاهش وزن زیر نظر متخصص و با توجه به شرایط فردی، طراحی و اجرا شود اما برای آگاهی بیشتر شما، مطالبی را که میتوانید به عنوان یک راهکار جامع در این خصوص به کار ببرید توضیح میدهیم:
- تعیین هدف برای کاهش وزن
اولین قدم برای شروع یک برنامه کاهش وزن، هدفگذاری برای مقدار وزنی است که قرار است در یک مدت مشخص کاهش پیدا کند. این هدف گذاری باید واقعبینانه و قابل اجرا باشد تا فرد مبتلا برای انجام آن انگیزه پیدا کند. ضمن اینکه وقتی هدف کاهش وزن مشخص میشود، تغییرات لازم در برنامه غذایی یا ورزشی هم قابل محاسبه میشود. مثلا مشخص میشود کالری مصرفی روزانه چقدر باید کم شود یا چه مقدار فعالیت ورزشی باید به برنامه روزانه اضافه شود.
البته مقدار مناسب کاهش وزن میتواند بر اساس خصوصیات فردی مثل سن، جنس، سوابق پزشکی و وزن فعلی متفاوت باشد اما به عنوان یک راهنمای کلی، پیشنهاد میشود که برای شروع، کم کردن ۵ تا ۱۰ درصد وزن بدن در یک بازه زمانی ۶ ماهه تا یک ساله به عنوان هدف برنامه کاهش وزن تعیین شود. انجمن دیابت آمریکا پیشنهاد میکند کسانی که دچار وضعیت پیشدیابت هستند بهتر است ۷ درصد از وزن بدنشان راکم کنند تا از ابتلا به دیابت پیشگیری کنند.
به این ترتیب با مشخص کردن هدفهای واضح و مشخص برای کاهش وزن، مسیر برنامه کاهش وزن مشخص میشود و میتوان حرکت در این مسیر را شروع کرد.
- اصلاح رژیم غذایی
بعد از اینکه برای کاهش وزن هدفگذاری شد و مقدار کاهش وزن مشخص شد، حالا باید برای رسیدن به این هدف اقدامات عملی انجام شود که اولین قدم معمولا کم کردن کالری مصرفی روزانه است. در واقع برای این منظور، رژیم غذایی باید به نحوی اصلاح شود که کالری مواد غذایی مصرفی در طی روز کمتر از مقدار کالری مورد نیاز بدن باشد. عموما پیشنهاد میشود بهتر است کالری مصرفی حدودا ۵۰۰ تا ۷۵۰ کیلو کالری کمتر از نیاز بدن باشد تا کاهش وزن به شکل مطلوبی اتفاق بیفتد. برای رسیدن به این هدف راهکارهای مختلفی وجود دارد از جمله:
- کنترل کالری غذاهای مصرفی
محاسبه و کنترل کالری مواد غذایی مصرف شده طی روز، یک راه خوب برای محدود کردن مقدار کالری مصرفی روزانه است. برای این منظور میتوانید از یک دفتر یادداشت استفاده کنید و همه مواد غذایی مصرف شده طی روز را در آن یادداشت و کالری آنها را حساب کنید و یا از اپلیکیشنهای موجود در اینترنت استفاده کنید. به این ترتیب مراقب خواهید بود که طی روز بیشتر از کالری معین شده برای کاهش وزن غذا نخورید.
- مصرف مواد غذایی کم کالری
بهتر است در برنامه غذایی روزانه، بیشتر از مواد غذایی کم کالری مثل میوهها، سبزیجات، گوشتهای کم چربی و غلات کامل استفاده شود چون این خوردنیها ضمن اینکه مغذی هستند، سیرکننده هم هستند و باعث میشوند با مصرف کالری کمتر، مدت طولانیتری احساس سیری داشته باشید. به این ترتیب کم کردن کالری رژیم غذایی آسانتر میشود و احساس گرسنگی مانع پایبندی به رژیم غذایی نمیشود.
- محدود کردن مواد غذایی پرکالری
با توجه به اینکه برای کم کردن وزن باید کالری مصرفی روزانه پایین بیاید، مصرف مواد غذایی پرکالری مثل فست فود، شیرینیجات، نوشابه و غذاهای سرخ شده باید تا حد امکان محدود شود چون حتی مقدار کم این خوردنیها کالری زیادی دارند بدون اینکه مواد مغذی چندانی داشته باشند به همین دلیل مصرف آنها باعث سخت شدن کنترل کالری روزانه میشود. بنابراین این غذاها فقط گاه گداری و آن هم به مقدار کم باید مصرف شوند تا روال برنامه کاهش وزن را به هم نزنند.
- مصرف آب کافی
نوشیدن آب کافی در طی روز میتواند احساس سیری ایجاد کند و مانع پرخوری و ریزه خواری شود. به همین دلیل بهتر است طوری برنامه ریزی کنید که روزانه ۸ تا ۱۰ لیوان آب مصرف کنید تا ضمن تامین آب کافی برای بافتهای بدن، اشتهای کاذب هم از بین برود و رعایت برنامه غذایی کم کالری آسانتر شود.
بیشتر بخوانید: بیشتر بخور اما وزن کم کن!
- برنامه ورزشی منظم
فعالیت بدنی و ورزش منظم فواید متعددی برای سلامتی دارد و در عین حال به کاهش وزن هم کمک میکند. در واقع مطالعات نشان میدهند که اگر ورزش منظم با کاهش کالری در رژیم غذایی همراه شود میتواند باعث کم شدن توده چربی در بدن شود، ضمن اینکه بعد از رسیدن به وزن هدف، از بازگشت وزن هم جلوگیری میکند.
درباره اینکه چه مقدار فعالیت ورزشی برای کاهش وزن مناسب است خوب است بدانید که به طور کلی این مسئله میتواند بسته به شرایط فردی مثل سن، جنس، آمادگی بدنی و وضعیت سلامت عمومی از فردی به فرد دیگر متفاوت باشد و به همین دلیل بهتر است این برنامههای ورزشی برای هر کسی به طور اختصاصی و توسط متخصصین این حوزه تهیه و تدوین شود اما به عنوان راهنمای کلی، مرکز کنترل و پیشگیری از بیماری آمریکا پیشنهاد میکند که بزرگسالان دچار چاقی یا اضافه وزن بهتر است حداقل هفتهای ۱۵۰ دقیقه فعالیت ورزشی با شدت متوسط داشته باشند که میتوان آن را به صورت بازههای نیم ساعته، در ۵ روز در هفته تقسیم کرد. ضمن اینکه علاوه بر این ۱۵۰ دقیقه، بهتر است حداقل هفتهای دو روز، ورزشهای قدرتی مثل کار با وزنه هم به برنامه فعالیتهای ورزشی اضافه شود تا عضلات بدن هم تقویت شوند.
- خواب کافی
یکی از نکات مهمی که معمولا به آن توجه کافی نمیشود اما میتواند در بحث چاقی و دیابت تاثیر داشته باشد، موضوع داشتن خواب کافی و مناسب است.
طبق مطالعات، کمبود خواب باعث میشود سطح یک هورمون که اشتها را کنترل میکند در بدن بالا برود و اشتها و تمایل به خوردن بیشتر شود. از طرف دیگر کم خوابی با مکانیسمهای مختلفی مثل افزایش تولید کورتیزول و ایجاد التهاب در بدن، باعث کم شدن حساسیت به انسولین میشود و در نتیجه از یک طرف فرد مستعد چاقی و اضافه وزن میشود و از طرف دیگر زمینه برای دیابت فراهم میشود و مجموع این اتفاقات، یک چرخه ناسالم ایجاد میکنند که کاهش وزن و پیشگیری از دیابت را با مشکل مواجه میکنند.
البته مقدار خواب کافی میتواند در افراد مختلف بر حسب سن، شیوه زندگی و خصوصیات فردی متفاوت باشد اما به طور کلی بزرگسالان حدود ۷ تا ۹ ساعت و نوجوانان حدود ۸ تا ۱۰ ساعت خواب شبانه نیاز دارند.
جدا از مدت زمان خواب، زمان رفتن به رختخواب هم در این قضیه اهمیت دارد و روی کیفیت خواب اثر میگذارد. در واقع توصیه میشود بهتر است زمان رفتن به رختخواب به طور تقریبی ثابت باشد و یک برنامه منظم و ثابت برای زمان خواب وجود داشته باشد ضمن اینکه خوب است بزرگسالان بین ساعت ۱۰ تا ۱۲ شب به رختخواب بروند تا یک خواب با کیفیت داشته باشند.
به این ترتیب یکی از نکاتی که باید در مسیر حذف اثر چاقی بر دیابت در نظر گرفته شود تا اقدامات انجام شده موثر واقع شوند، داشتن خواب کافی، برنامه منظم و ثابت زمان خواب و خواب قبل از ساعت ۱۲ نیمه شب است.
- مصرف دارو
در بعضی موارد ممکن است در کنار اصلاح رژیم غذایی و اضافه کردن برنامه ورزشی، لازم باشد برای کمک به کاهش وزن و در نتیجه پیشگیری از دیابت در افراد چاق، دارو هم مصرف شود.
به طور کلی، در صورتی که BMI معادل ۳۰ یا بیشتر باشد و یا اینکه BMI معادل ۲۷ یا بیشتر باشد اما به طور هم زمان مشکلات جسمی دیگری مثل فشارخون بالا هم وجود داشته باشد، ممکن است پزشک لازم بداند که برای کاهش وزن از دارو هم استفاده شود.
ارلیستات و لیراگلوتاید داروهایی هستند که معمولا در این موارد تجویز میشوند. البته در صورتی که فرد در وضعیت پیش دیابت باشد ممکن است داروهای دیگری مثل متفورمین یا لیناگلیپتین هم تجویز شوند تا ضمن کمک به کاهش وزن، از دیابت هم پیشگیری کنند.
- جراحی باریاتریک
جراحی باریاتریک یک نوع جراحی است که در افرادی که دچار چاقی شدید هستند میتواند به کاهش وزن و حفظ آن کمک کند. در این نوع جراحی، تغییراتی در دستگاه گوارش ایجاد میشود تا حجم معده کوچک شود، مقدار غذایی که فرد در یک وعده میتواند بخورد کاهش پیدا کند و یا نحوه جذب غذا تغییر کند. جراحی بای پس معده و جراحی اسلیو نمونه هایی از جراحی باریاتریک هستند.
این نوع جراحی معمولا در کسانی که BMI معادل ۴۰ یا بیشتر دارند یا BMI آنها ۳۵ یا بیشتر است اما مشکلات جسمی مهمی مثل فشارخون بالا یا آپنه خواب هم دارند توصیه میشود. در حقیقت این نوع جراحی با توجه به اینکه با ریسکهایی همراه است معمولا به عنوان آخرین گزینه برای کاهش وزن در نظر گرفته میشود و در صورتی که نتایج سایر روشها مثل تغییر رژیم غذایی و ورزش رضایت بخش نباشد، پیشنهاد میشود.
کلام آخر
چاقی و اضافه وزن از نظر پزشکی یک معضل مهم برای سلامتی به حساب میآید و میتواند زمینه ساز مشکلات جسمی مختلفی از جمله دیابت شود اما نکته مهم اینجاست که این عارضه جزء مواردی نیست که از کنترل ما خارج باشد و خوشبختانه با اقدامات مناسب قابل برطرف کردن است. بنابراین اگر دچار چاقی یا اضافه وزن هستید از همین امروز به فکر برنامهریزی برای مدیریت آن باشید تا سلامتی شما در آینده به خطر نیفتد.
اگر سوال یا ابهام خاصی در ذهن دارید میتوانید در بخش دیدگاه مطرح کنید تا تیم تخصصی نوشدارو به آن پاسخ بدهند.
منابع