روش صحیح مصرف قرصها چگونه است؟
مقدمه
قرصهای خوراکی یکی از اشکال دارویی پر مصرف هستند که برای مصرف از طریق دهان طراحی شده‌اند و به طور معمول از یک یا چند ماده دارویی به همراه مواد جانبی بی‌اثر تشکیل می‌شوند. این شکل دارویی از سال‌های دور و حتی قبل از صنعتی شدن تولید دارو، توسط پزشکان و داروسازان به صورت دست ساز برای درمان بیماری‌ها تهیه می‌شد و یکی از شناخته شده‌ترین و رایج‌ترین اشکال دارویی به حساب می‌آید.
قرصها بعد از مصرف، در بدن تکه تکه می‌شوند تا ماده دارویی موجود در آنها آزاد شده، حل و جذب شود و در نهایت وارد جریان خون شود. برای اینکه قرصها به خوبی داروی خود را در بدن آزاد کنند و اثربخشی مناسب داشته باشند، باید به نحو صحیح مصرف شوند تا مشکلی در پروسه باز شدن و جذب قرص پیش نیاید. در متن پیش رو، در نظر داریم درباره انواع قرصها و نکات مهم مصرف آنها صحبت کنیم، سپس درباره بعضی مشکلات مصرف این شکل دارویی و راهکارهای حل آنها توضیح بدهیم.
قرصهای خوراکی چه مزیتی به سایر اشکال دارویی دارند؟
همان‌طور که توضیح دادیم، قرصها از اشکال دارویی پرمصرف به حساب می‌آیند و مصرف آنها بسیار رایج است. از مزیت‌های این شکل دارویی که باعث رواج مصرف آنها شده است می‌توان به این موارد اشاره کرد:
- مصرف از راه دهان یک روش راحت و بی‌خطر به حساب می‌آید در حالی‌که مثلا تزریق داروها مشکلات و خطرات خاص خود را دارد.
- به دلیل کم بودن رطوبت در قرصها، این شکل دارویی از نظر فیزیکی، شیمیایی و میکروبی پایداری بالایی دارد.
- به دلیل نحوه تولید، هر قرص دوز مشخص و ثابتی از دارو دارد و برخلاف شربت‌ها، مصرف کنندگان دغدغه خاصی برای مصرف مقدار مناسب از آن ندارند.
قرصهای خوراکی از نظر نحوه مصرف به چند دسته تقسیم می‌شوند؟
براساس نحوه مصرف و یا به بیان دیگر نحوه آزادسازی ماده دارویی، قرصهای خوراکی به انواع مختلفی دسته بندی می‌شوند که در ادامه به بعضی از آنها اشاره می‌کنیم:
- قرصهای بلعیدنی
این قرصها به طور استاندارد طراحی شده‌اند تا بعد از بلعیده شدن در معده یا روده و در یک فاصله زمانی مشخص به تدریج حل شده و داروی خود را آزاد کنند به همین دلیل اصولا باید به شکل کامل و دست نخورده مصرف شوند. بنابراین آنها را با یک لیوان آب مصرف کنید و از جویدن، خرد کردن یا شکستن آنها خودداری کنید مگر اینکه پزشک یا داروساز اجازه این‌کار را به شما داده باشد. بعضی از این قرصها باید همراه غذا یا شیر مصرف شوند. بالعکس، قرصهایی هم هستند که بهتر است با معده خالی مصرف شوند. در این خصوص از داروسازتان مشورت بگیرید.
- قرصهای جویدنی
قرصهای جویدنی قرصهایی هستند که طراحی شده‌اند تا با عمل جویدن، به طور مکانیکی در دهان خرد و تکه تکه و سپس بلعیده شوند. البته حل شدن و آزاد شدن ماده دارویی در دهان اتفاق نمی‌افتد و قرص خرد شده بعدا در معده و یا روده حل می‌شود و ماده دارویی خود را آزاد می‌کند. این قرصها تمام مزایای قرصهای بلعیدنی را دارند به علاوه اینکه مصرف آن برای کسانی که در قورت دادن قرصها مشکل دارند آسان‌تر است.
این قرصها طوری طراحی شده ند که بعد از جویده شدن طعم و بافت مطلوبی در دهان ایجاد می‌کنند و طعم تلخ یا نامطلوبی از خود به جا نمی گذارند.
این قرصها بهتر است حتما جویده شوند چون بلعیدن آنها ممکن است باعث تاخیر در جذب و حتی در مواردی کم شدن جذب دارو شود.
مصرف این قرصها قاعدتا نیاز به نوشیدن آب ندارد اما ایده آل این است که بعد از جویدن و قورت دادن قرص مقداری آب بنوشید تا باقی مانده‌های آن همراه آب از دهان خارج شود.
- قرصهای جوشان
قرصهای جوشان قرصهایی هستند که قبل از مصرف باید در یک لیوان آب حل شوند. این قرصها حین حل شدن دی اکسید کربن آزاد می‌کنند که باعث حالت جوشیدن می‌شود. بنابراین این قرصها داخل آب و قبل از مصرف حل می‌شوند و داروی خود را آزاد می‌کنند به همین دلیل اثربخشی آنها زودتر شروع می‌شود ضمن اینکه مصرف آن برای کسانی که در قورت دادن قرص مشکل دارند راحت‌تر است.
- قرصهای جوشان را در یک لیوان کوچک آب حل کنید.
- کل محلول را بلافاصله یا حداکثر در عرض نیم ساعت بعد از حل شدن قرص مصرف کنید.
- بهتر است بعد از نوشیدن کل محلول، مقدار کمی آب به لیوان خالی اضافه کنید و آن را در لیوان بچرخانید و بنوشید. به این ترتیب مطمئن می شوید که چیزی از دارو در لیوان باقی نمی‌ماند.
- قرصهای حل شونده در دهان (ODT )
این قرصها به شکلی طراحی شده‌اند که وقتی روی زبان قرار می‌گیرند در کمتر از یک دقیقه با جذب آب از بزاق باز می‌شوند و یک پودر نرم که به آسانی بلعیده می‌شود از خود به جا می‌گذارند و قاعدتا نیازی به آب برای مصرف ندارند به همین دلیل مصرف آنها برای کسانی که در قورت دادن قرص مشکل دارند آسان است ضمن اینکه اگر آب در دسترس نباشد هم این قرصها را می‌توان به آسانی مصرف کرد.
برای مصرف صحیح آنها این نکات را در نظر داشته باشد:
- قبل از خارج کردن قرص از بسته بندی مطمئن شوید که دست‌هایتان کاملا خشک است.
- سعی نکنید با فشار دادن، قرص را از بسته بندی خارج کنید چون به دلیل نرم بون، این قرصها با فشار خرد و له می‌شوند. به جای آن به آرامی روکش آلومینیومی روی قرص را جدا کنید و قرص را از بسته بندی بیرون بیاورید.
- قرص را فورا روی زبان بگذارید. قرص به سرعت باز می‌شود و می‌توانید به راحتی آن را قورت بدهید اما اگر مایل بودید می‌توانید بعد از باز شدن قرص کمی آب بنوشید تا چیزی از قرص در دهان باقی نماند.
- بعضی از قرصهای حل شونده در دهان را می‌توان در مقدار کمی آب حل کرد و بعد محلول به دست آمده را مصرف کرد که در این صورت این نکته در برگه راهنمای دارو، بخش نحوه مصرف نوشته می‌شود. بنابراین اگر روی زبان گذاشتن قرص برایتان مطلوب نیست، به برگه راهنمای دارو مراجعه کنید تا در صورت امکان، قرص را در آب حل کرده و مصرف کنید.
- قرصهای زیر زبانی و قرصهای دهانی
قرصهای زیر زبانی و قرصهای دهانی (Buccal )، قرصهای کوچک، تخت یا تخم مرغی شکلی هستند که طراحی شده‌اند تا در محوطه دهان حل شوند و داروی آنها از طریق مخاط دهان جذب شود. مخاط دهان نفوذ پذیری بالایی دارد و رگ‌های خونی زیادی در بافت آن وجود دارد که باعث می‌شود جذب دارو از این ناحیه به خوبی انجام بگیرد.
بعد از اینکه قرصهای زیر زبانی در زیر زبان و قرصهای دهانی در فضای بین لب و لثه قرار داده شدند به سرعت حل شده و داروی آنها توسط رگ‌های خونی محل جذب می‌شود.
به طور معمول داروهایی که توسط اسید معده تخریب می‌شوند و یا جذب آنها از دستگاه گوارش پایین است به شکل قرص زیر زبانی یا دهانی تهیه می‌شوند. گاهی هم وقتی اثربخشی سریع مورد نظر است از این اشکال دارویی استفاده می‌شود چون جذب دارو از طریق عروق خونی مخاط دهان باعث می‌شود دارو فورا وارد خون شود و اثر خود را شروع کند.
به عنوان مثال افرادی که دچار آنژین صدری هستند وقتی دچار حملات درد می‌شوند نیاز به دارویی دارند که بلافاصله اثر کرده و درد قلبی را برطرف کند. به همین دلیل در این موارد از نیتروگلیسیرین زیر زبانی استفاده می‌شود.
برای مصرف صحیح این قرصها، نکات زیر را در نظر داشته باشید:
- قرصهای زیر زبانی را زیر زبان و قرصهای دهانی را در فضای بین لب و لثه قرار بدهید و صبر کنید تا کاملا حل و جذب شوند.
- مراقب باشید که اشتباها قرص را قورت ندهید.
- در طول مدت حل شدن قرص چیزی نخورید چون جذب دارو با مشکل مواجه می‌شود.
- قبل از استفاده از این قرصها و در طول مدت حل شدن آنها سیگار نکشید چون نیکوتین سیگار رگ‌های مخاط دهان را تنگ می‌کند و جذب دارو را پایین می‌آورد.
آیا می‌توان قرصهای بلعیدنی را به چند قسمت تقسیم کرد؟
گاهی اوقات به دلیل وضعیت و شرایط بیمار، پزشک دوزی از دارو را تجویز می‌کند که راهی به جز تقسیم کردن قرصها باقی نمی‌ماند. مثلا بیمار باید نصف یا یک چهارم قرص مصرف کند که در این حالت برای اینکه دوز مناسب به بیمار برسد قرص باید با روش صحیح تقسیم شود. در این حالت به نکات زیر توجه کنید:
- اگر قرص خط دار است حتما از محل خط قرص آن را تقسیم کنید.
- برای تقسیم کردن قرص به جای چاقوی آشپزخانه از قرص شکن استفاده کنید. به دلیل ضخیم بودن تیغه چاقوی آشپزخانه، استفاده از آن باعث می‌شود که بخشی از قرص از دست برود.
- بیشتر افراد بعد از خرید دارویی که لازم است تقسیم شود، کل بسته را تقسیم می‌کنند و در یک قوطی در بسته نگهداری می‌کنند. این کار اگر چه آسان به نظر می‌رسد اما روش صحیحی نیست. قرصهای تقسیم شده به مرور زمان توسط هوا آسیب می‌بینند و اثرشان کم می‌شود. بنابراین بهتر است هر بار یک قرص تقسیم شود و بعد از تمام شدن آن همین کار با قرص بعدی انجام شود.
آیا می‌توان قرصهای بلعیدنی را خرد کرد؟
افراد زیادی وجود دارند که با قورت دادن قرص مشکل دارند و انجام این کار برایشان بسیار سخت یا حتی غیر ممکن است. در این موارد ممکن است پزشک یا داروساز با بررسی فرمولاسیون قرص این اجازه را بدهد که قرص به صورت تکه تکه شده یا حتی پودر شده مصرف شود. در این موارد در نظر داشته باشید که گذاشتن قرص داخل کیسه فریزر و کوبیدن آن با گوشت‌کوب روش خوبی برای خرد کردن قرصها نیست چون ممکن است حین کوبیدن قرص کیسه فریزر پاره شود و بخشی از دارو از دست برود یا ممکن است داروی خرد شده در گوشه‌های کیسه فریزر گیر کند و نتوانید تمام داروی خرد شده را از کیسه خارج کنید.
برای خرد کردن قرصها می‌توانید از دو روش زیر استفاده کنید:
- استفاده از قاشق فلزی
دو قاشق فلزی هم اندازه انتخاب کنید. برای اینکه قرص راحت‌تر پودر شود می‌توانید چند قطره آب روی قرص بچکانید و ۵ دقیقه صبر کنید تا قرص نرم شود. قرص را داخل یکی از قاشق‌ها بگذارید و قاشق دوم را روی قرص قرار دهید و با فشار ملایم قرص را بین دو قاشق خرد و پودر کنید. دقت کنید که به طور ناگهانی روی قرص فشار نیاورید چون باعث می‌شود تکه‌های قرص به اطراف پخش شود.
- استفاده از هاون
برای این منظور می‌توانید از یک هاون کوچک استفاده کنید. برای اینکه قرص راحت‌تر پودر شود می‌توانید چند قطره آب روی قرص بچکانید و ۵ دقیقه صبر کنید تا قرص نرم شود. قرص را داخل هاون بگذارید و با دسته هاون به آرامی روی قرص فشار بیاورید تا به چند تکه تقسیم شود. دقت کنید که به طور ناگهانی روی قرص فشار نیاورید چون باعث می شود تکه‌های قرص به اطراف پخش شود. با کوبیدن آرام تکه‌ها، آنها را به پودر تبدیل کنید.
برای مصرف قرصهای پودر شده می‌توانید مقدار کمی آب داخل یک فنجان کوچک بریزید و پودر به دست آمده را داخل این آب ریخته خوب به هم بزنید تا حل شود. داخل هاون یا قاشقی که برای پودر کردن قرص استفاده کرده بودید کمی آب بچرخانید و به فنجان اضافه کنید و سپس کل محلول را بنوشید. مقدار کمی آب به فنجان اضافه کنید و در فنجان بچرخانید و بنوشید تا مطمئن شوید چیزی از دارو در فنجان باقی نمانده است.
روش دیگر برای مصرف پودرهای به دست آمده از خرد کردن قرص این است که پودر را روی یک قاشق غذاخوری ماست، ژله یا هر غذای نرم دیگری بریزید و یکباره قورت بدهید.
منابع
1. Ansel’s Pharmaceutical Dosage Forms and Drug Delivery Systems
2. Aulton’s Pharmaceutics
3. Remington Essentials of Pharmaceutics
4. OxfordHandbook of Clinical Pharmacy