شاخص تحمل پذیری دارو
مقدمه
ناخوشی و بیماری بخش جدایی ناپذیر زندگی همه انسان‌هاست و همه ما روزهایی را با وضعیت بیماری و بدحالی گذرانده‌ایم. طبیعتا اولین اقدام هرکسی در این شرایط مراجعه به پزشک و دریافت داروست. داروها به ما کمک می‌کنند سریع‌تر بیماری‌ها را درمان کنیم، درد و ناراحتی ناشی از بیماری را راحت‌تر تحمل کنیم یا بیماری‌های مزمن را برای دراز مدت مدیریت و کنترل کنیم. اما به هر حال باید بپذیریم که مصرف داروها در کنار منافع و فوایدی که برای ما دارد ممکن است همراه با عارضه جانبی باشد که می‌تواند آزاردهنده و مشکل‌ساز باشد و حتی در بعضی موارد ممکن است برای بعضی افراد قابل تحمل نباشد و باعث قطع مصرف دارو شود. پس به دلیل تاثیر مهمی که این موضوع می‌تواند در برنامه درمان داشته باشد، قصد داریم در این مقاله درباره اصطلاح تحمل پذیری داروها صحبت کنیم که نشان می‌دهد مصرف کنندگان یک دارو تا چه حد می‌توانند عوارض جانبی آن دارو را تحمل کنند.
با مطالعه این مقاله متوجه می‌شوید این اصطلاح چه مفهومی دارد، راه مشخص شدن آن برای داروها چگونه است و فهم آن چه اهمیتی دارد.
شاخص تحمل پذیری دارو چیست و چه اهمیتی دارد؟
شاید برای شما هم پیش آمده باشدکه با باز کردن بروشور یک دارو با لیست بلند بالایی از عوارض جانبی رو به رو شده باشید و از خود پرسیده باشید اصلا با وجود احتمال این همه عوارض، آیا این دارو ارزش مصرف کردن دارد؟
این سوال در واقع سوال کاملا به جایی است به همین دلیل مراجع بین‌المللی دارویی مثل FDA ، EMA ، ICH وجود دارند که برای جواب دادن به این سوال و سوالات مشابه دیگر، قوانین، دستورالعمل‌ها و راهنماهای جامعی تهیه کرده‌اند تا شرکتهای داروسازی وقتی تصمیم به معرفی یک داروی جدید می‌گیرند داروی خود را بر اساس این دستورالعمل‌ها ارزیابی کنند و تنها در صورتی که داروی آن‌ها مطابق این استانداردها باشد تاییدیه این مراجع را به دست می‌آورند. سایر کشورها هم قوانین این مراجع بین‌المللی را به عنوان مرجع مورد قبول برای صنعت داروسازی در نظر می‌گیرند و به همین دلیل سیستم تولید و ارزیابی دارو یک سیستم یکپارچه است.
یکی از مواردی که توسط این دستورالعمل‌ها ارزیابی می‌شود شاخص تحملپذیری داروهاست. این شاخص نشان می‌دهد که عوارض جانبی یک دارو تا چه حد برای مصرف کنندگان قابل تحمل است و به عبارت دیگر بیماران با وجود عوارض جانبی، به دلیل مزایای دارو حاضر به ادامه مصرف آن هستند. البته در این مبحث عوارض جانبی خطرناک که می‌توانند جان یا سلامتی بیماران را به خطر بیاندازند مورد نظر نیستند بلکه منظور عوارضی است که روی کیفیت زندگی بیماران و فعالیت‌ها و برنامه روزانه آن‌ها تاثیر می‌گذارد.
شاخص تحمل پذیری در حقیقت این عوارض را از نقطه نظر بیماران بررسی می‌کند بنابراین دیدگاه و طرز فکر آن‌ها در این شاخص تاثیر گذار است. مواردی مثل تاثیر عوارض روی ظاهر، امکان رفتن به سفر، تاثیر روی فعالیتهای شغلی، معاشرت با دوستان و خانواده همگی مواردی هستند که روی دیدگاه مصرف کنندگان درباره عوارض جانبی و تحمل پذیر بودن آن‌ها اثر می‌گذارند.
به عنوان مثال بعضی از داروها ممکن است به عنوان عارضه جانبی باعث خشکی دهان شوند اما در بسیاری موارد این خشکی دهان موقتی است و بعد از چند روز رفع می‌شود یا شدت آن کم است و برای مصرف کنندگان مشکل‌ساز نمی‌شود و یا اگر شدت آن کم نیست با انجام کارهایی مثل جویدن آدامس یا غرغره کردن آب قابل تحمل می‌شود. بنابراین این عارضه معمولا از طرف بیشتر مصرف کنندگان دارو تحمل می‌شود و مانع ادامه مصرف دارو نمی‌شود. در مقابل اگر مثلا دارویی به عنوان عارضه جانبی باعث به وجود آمدن لکه‌های قرمز متعدد روی پوست صورت شود طبیعتا چون روی انجام فعالیتهای شغلی یا حضور در اجتماع تاثیر می‌گذارد شاید برای خیلی از مصرف کنندگان دارو قابل تحمل نباشد.
البته در بعضی موارد نوع بیماری‌ای که دارو به خاطر آن مصرف می‌شود به قدری جدی و مهم است که مصرف‌کنندگان به دلیل مزایای دارو حاضر به تحمل عوارض جانبی شدیدتر هم می‌شوند. مثلا بیمارانی که برای درمان سرطان مجبور به شیمی‌درمانی هستند با وجود عوارض جانبی مختلف مصرف آن را ادامه می دهند و عوارض کمی جدی‌تر را هم تحمل می‌کنند.
در واقع با در نظر گرفتن شاخص تحملپذیری یک دارو می‌توان متوجه شد که به طور معمول مصرف کنندگان تا چه حد قادر به ادامه مصرف این دارو هستند و احتمال موفقیت یا شکست درمان با مصرف این دارو در چه حدی است.
شاخص تحمل پذیری داروها چطور تعیین می‌شود؟
یکی از اصلی‌ترین راه‌های تعیین شاخص تحملپذیری یک دارو ،انجام مطالعات بالینی بر روی مصرف‌کنندگان است. این مطالعات هم قبل از ورود دارو به بازار دارویی و به عنوان بخشی از مطالعات لازم برای تایید دارو انجام می‌شوند و هم بعد از وارد شدن دارو به بازار دارویی و مصرف آن توسط بیماران و برای ارزیابی مجدد عوارض جانبی انجام می‌شوند. نتایج این مطالعات به صورت مقاله در مجلات معتبر منتشر می‌شود و از طریق اینترنت قابل دسترس هستند.
در این مطالعات، کلیه عوارض جانبی ایجاد شده جمع‌آوری می‌شود، شدت، زمان شروع و مدت زمان ادامه داشتن آن‌ها ثبت می‌شود، درصد بیمارانی که عوارض مهم و جدی داشتند بررسی می‌شود، درصد افرادی که بعد از عوارض جانبی مصرف دارو را متوقف کردند یا مجبور به کم کردن مقدار مصرف شدند ، کسانی که نیاز به درمان‌های مراقبتی پیدا کردند یا در بیمارستان بستری شدند در نظر گرفته می‌شود و در نهایت با بررسی همه این موارد درباره شاخص تحمل پذیری اظهارنظر می‌شود.
برای فهمیدن شاخص تحملپذیری یک دارو به چه منبعی باید رجوع کنیم و این شاخص چه اطلاعاتی به ما می‌دهد؟
آسان‌ترین راه فهمیدن شاخص تحملپذیری، مراجعه به بروشور دارو ومطالعه بخش عوارض جانبی است. در حقیقت مطالعه عوارض جانبی یک دارو تا حد زیادی موضوع تحملپذیری آن دارو را برای ما روشن می‌کند.
البته مقالاتی که در پایگاه داده‌های معتبر مثل PubMed وجود دارند هم منابع خوبی برای گرفتن اطلاعات درباره شاخص تحملپذیری داروها هستند.
مطالبی که در این منابع به ما در فهم این شاخص کمک می‌کنند این موارد هستند:
میزان شیوع عوارض جانبی
در منابعی که توضیح دادیم عموما عوارض جانبی داروها به همراه میزان شیوع آن‌ها قید می‌شوند. میزان شیوع به ما نشان می‌دهد احتمال ایجاد آن عارضه در مصرف‌کنندگان آن دارو چقدر است و معمولا با اصطلاحاتی مثل شایع، ناشایع، نادر و یا به صورت عددی مثل ۱ مورد در هر ۱۰۰ نفر و امثال آن عنوان می‌شود.
این اصطلاحات و اعداد به ما سرنخ‌های خوبی درباره وضعیت تحمل پذیری دارو می‌دهند مثلا عوارض شایع عوارضی هستند که به طور مکرر و در تعداد قابل توجهی از مصرف کنندگان پیش می‌آیند پس می‌توان انتظار داشت که احتمال وقوع آن با مصرف دارو بالا باشد و اگر عارضه مشکل‌سازی باشد می‌توان پیش‌بینی کرد که تحمل آن دارو چندان آسان نباشد.
شدت عوارض جانبی
شدت عوارض جانبی مورد دیگری است که می‌تواند اطلاعات خوبی درباره تحمل پذیری دارو به ما بدهد. شدت عوارض جانبی یک دارو ممکن است خفیف، متوسط یا شدید باشد که به ما نشان می‌دهد این عارضه تا چه حد می‌تواند برای مصرف کنندگان مشکل و ناراحتی ایجاد کند. طبیعتا تحمل یک عارضه باشدت خفیف راحت‌تر از یک عارضه شدید است و می‌توان پیش‌بینی کرد دارویی که عوارض خفیفی ایجاد می‌کند تحملپذیری بهتری داشته باشد .
مدت عوارض
نکته دیگری که به فهم تحمل پذیری دارو کمک می‌کند مدت باقی ماندن عوارض جانبی است. بعضی عوارض گذرا و کوتاه مدت هستند و بعد از مدت کوتاهی رفع می‌شوند در حالی که بعضی عوارض ماندگار هستند و ممکن است برای مدت طولانی باقی بمانند. مثلا بعضی از داروهای دیابت در شروع مصرف باعث تاری دید می‌شوند که یک عارضه گذرا و کوتاه مدت است و معمولا مدتی بعد از شروع مصرف دارو برطرف می‌شود. طبیعتا تحمل یک دارو که عوارض گذرا و کوتاه مدت ایجاد می‌کند ساده‌تر از دارویی است که عوارض آن طولانی مدت یا ماندگار است.
نتیجه‌گیری‌های کلی
گاهی در مقالات یا بروشور داروها جملاتی مثل ” این دارو به خوبی توسط بیماران تحمل می‌شود” وجود دارد که در واقع نوعی نتیجه گیری کلی درباره شاخص تحمل پذیری آن دارو به حساب می‌آید. وقتی این جمله درباره دارویی به کار می‌رود یعنی:
- میزان شیوع و شدت عوارض جانبی این دارو پایین است، عوارضی که ایجاد می‌شوند خفیف و گذرا هستند و اختلال چندانی در زندگی روزانه مصرف کنندگان ایجاد نمی‌کنند.
- عوارض جانبی این دارو عموما باعث توقف درمان نمی‌شود و بیماران می‌توانند بدون تحمل عوارض جانبی جدی یا سخت به مصرف دارو طبق دستور پزشک ادامه بدهند.
- مصرف این دارو تاثیر قابل ملاحظه‌ای روی سلامتی یا کیفیت زندگی بیماران ندارد و بیماران می‌توانند فعالیتهای معمولی زندگی را بدون محدودیت یا اختلال جدی انجام بدهند.
آیا می‌توان تحمل پذیری یک دارو را بهتر کرد؟
بعد از توضیحاتی که درباره تحملپذیری داروها دادیم ممکن است این سوال پیش بیاید که اگر یک دارو بعد از مصرف، عوارض جانبی‌ای ایجاد کرد که قابل تحمل نبود آیا اقداماتی وجود دارند که با کمک آن‌ها بتوان این مشکل را حل کرد و مصرف دارو را ادامه داد؟
جواب این است که بله راهکارهایی وجود دارند که با استفاده از آن‌ها می‌توان تحمل پذیری یک دارو را بهتر کرد از جمله:
استفاده از شکل دارویی متفاوت
گاهی اوقات وقتی مصرف یک دارو عوارضی ایجاد می‌کند که آزاردهنده است، با تغییر شکل داروی مصرفی به فرم‌های دیگر مثل فرم شیاف، فرم محلول خوراکی یا حتی فرم تزریقی، می‌توان تا حد زیادی عوارض جانبی را کم کرد. به عنوان مثال در بعضی موارد با مصرف قرص‌های خوراکی متفورمین عوارض گوارشی‌ای مثل تهوع یا اسهال ایجاد می‌شود که می‌تواند مصرف دارو را سخت کند. در این شرایط تغییر فرم دارو به شکل پیوسته رهش می‌تواند تا حد زیادی این مشکل را حل کند و تحمل دارو را آسان‌تر کند.
اصلاح دوز
وقتی عوارض جانبی یک دارو مشکل‌ساز می‌شوند، راهکار دیگری که ممکن است به حل این مشکل کمک کند، کم کردن موقتی دوز داروست. با کم کردن دوز، معمولا دفعات و شدت عوارض به طور قابل ملاحظه‌ای کم می‌شوند. به این ترتیب، با مصرف دوز پایین‌تر، بدن بعد از مدتی به دارو عادت می‌کند و وقتی پزشک دوز را بالا می‌برد، دیگر عوارض جانبی شدید ایجاد نمی‌شوند.
تغییر نحوه یا زمان مصرف
یک راهکار دیگر برای تحمل راحت‌تر عوارض داروها، تغییر نحوه یا زمان مصرف داروهاست. به عنوان مثال بعضی داروها مثل بروفن یا مفنامیک اسید، ممکن است باعث سوزش سردل شوند. در این موارد، مصرف دارو همراه غذا تا حد زیادی این مشکل را رفع می‌کند.
مثال دیگر در این مورد، داروی پرازوسین است که برای بزرگی خوش‌خیم پروستات استفاده می‌شود و اولین دوز آن می‌تواند باعث افت فشارخون شود که باعث می‌شود مصرف کنندگان دارو طی فعالیتهای روزانه، هنگام تغییر وضعیت از حالت خوابیده به نشسته یا نشسته به ایستاده دچار سرگیجه شدید شوند. به همین دلیل توصیه می‌شود که بیماران، دوز اول این دارو را شب و بلافاصله قبل از خواب مصرف کنند. به این ترتیب اگر فشارخون افت کند، در زمان خواب پیش می‌آید و مشکلی ایجاد نمی‌کند.
کلام آخر
همان‌طور که در این مقاله توضیح دادیم، درست است که مصرف داروها ممکن است با عوارض جانبی همراه باشد اما این عوارض با مشورت با پزشک یا داروساز قابل مدیریت هستند و عموما دلیلی برای توقف مصرف دارو به حساب نمیآیند.
از این‌که تا انتهای این مقاله با ما همراه بودید متشکریم. اگر سوال یا ابهام خاصی درباره این موضوع دارید می‌توانید در قسمت دیدگاه مطرح کنید تا گروه تخصصی نوشدارو به آن پاسخ بدهند.
منابع