نارسایی کلیوی
کلیه ها دو عضو لوبیا شکل هستند که در پهلوها و دو طرف ستون مهره ها قرار دارند. کلیه‌ها خون را فیلتر می‌کنند و سموم و آب و املاح اضافی را از خون حذف می‌کنند، سپس آنها را به مثانه می‌فرستند تا از طریق ادرار دفع شوند. وظایف دیگری که کلیه‌ها انجام می‌دهند تولید فرم فعال ویتامین D و تولید هورمون‌های اریتروپوئتین و رنین است که در ساخت گلبولهای قرمز و تنظیم فشار خون نقش دارند.
اگر کلیه‌ها آسیب ببینند به خوبی کار نمی‌کنند و در نتیجه سموم و آب و املاح اضافی در بدن انباشته می‌شوند، فشارخون بالا می‌رود و بدن نمی‌تواند به مقدار کافی گلبول قرمز و ویتامین D بسازد. این وضعیت نارسایی کلیوی نام دارد.
نارسایی کلیوی چند نوع است؟
نارسایی کلیوی به دو دسته نارسایی حاد کلیوی و نارسایی مزمن کلیوی تقسیم می‌شود:
- نارسایی حاد کلیوی
در صورتی‌که عملکرد کلیه‌ها به طور ناگهانی و به سرعت افت کند از نظر پزشکی نارسایی حاد کلیوی به حساب می‌آید. در این شرایط ممکن است به طور موقت برای دفع آب و املاح اضافی و مواد زائد نیاز به دیالیز باشد اما با گذشت زمان معمولا عملکرد کلیوی اصلاح می‌شود و کلیه‌ها به وضعیت عادی برمی‌گردند.
- نارسایی مزمن کلیوی
اگر عملکرد کلیه‌ها برای مدت حداقل سه ماه افت کند از نظر پزشکی نارسایی مزمن کلیوی محسوب می‌شود. نارسایی مزمن معمولا به آهستگی شروع می‌شود و بدون هیچ علامتی در طی چند سال پیشرفت می‌کند و معمولا به طور اتفاقی طی آزمایشات پزشکی تشخیص داده می‌شود. نارسایی مزمن به طور معلول باعث آسیب برگشت ناپذیر به کلیه‌ها می‌شود و با گذشت زمان شدت آن بیشتر می‌شود.
نارسایی کلیوی چه علائمی دارد؟
در هر دو حالت نارسایی حاد و مزمن کلیوی، علائمی که دیده می‌شوند به شدت آسیب دیدگی و یا شدت افت عملکرد کلیه‌ها بستگی دارد. در واقع در بیشتر موارد تا وقتی که عملکرد کلیه‌ها به ۲۰ تا ۳۰ درصد مقدار طبیعی افت نکند علامتی هم دیده نمی‌شود.
بعضی از علائمی که بعد از افت شدید عملکرد کلیه‌ها دیده می‌شوند این موارد هستند:
- تغییر در دفعات و حجم ادرار
ممکن است دفعات و یا حجم ادرار نسبت به قبل کمتر یا بیشتر شود ضمن اینکه رنگ ادرار هم می‌تواند تیره‌تر یا روشن‌تر از قبل باشد و یا خون در ادرار وجود داشته باشد. در بعضی موارد هم ممکن است ادرار کردن با مشکل انجام شود.
- ورم
وقتی عملکرد کلیه‌ها افت می‌کند آب و املاح اضافی به خوبی از بدن دفع نمیَ‌شوند و باعث به وجود آمدن ورم در پاها، صورت و یا دست‌ها می‌شوند.
- احساس ضعف و خستگی
با آسیب دیدن کلیه‌ها، اریتروپوئتین به مقدار کافی تولید نمی‌شود در نتیجه گلبولهای قرمز به تعداد کافی ساخته نمی‌شوند که باعث می‌شود اکسیژن کافی به بافت‌های بدن نرسد و احساس ضعف و خستگی ایجاد شود.
- به وجود آمدن بثورات پوستی و خارش
جمع شدن مواد زائد در بدن می‌تواند بر روی پوست تاثیر بگذارد و خودش را به شکل خارش و به وجود آمدن بثورات پوستی نشان دهد.
- احساس طعم فلزی در دهان
انباشته شدن مواد زائد در بدن می‌تواند باعث شود که طعم غذاها برای فرد مبتلا متفاوت به نظر بیاید. خیلی وقت‌ها کسانی که به این عارضه دچار می‌شوند بی‌اشتها می‌شوند و تمایلی به خوردن غذا ندارند که همین مسئله باعث از دست دادن وزن در آنها می‌شود.
- تهوع و استفراغ
این عارضه هم یکی دیگر از مواردی است که به دلیل جمع شدن مواد زائد در بدن و تاثیر آن بر دستگاه گوارش ایجاد می‌شود.
- تنگی نفس
مایعات اضافی وقتی از بدن دفع نشوند ممکن است در ریه‌ها جمع شوند. این مسئله به همراه کم شدن تعداد گلبولهای قرمز می‌تواند باعث تنگی نفس شود.
- گیجی و عدم تمرکز
وقتی تعداد گلبولهای قرمز به دلیل آسیب دیدن کلیه‌ها کافی نباشد اکسیژن کافی به سلول‌های مغز نمی‌رسد و ممکن است روی حافظه و توانایی تمرکز تاثیر بگذارد و یا باعث حالت گیجی شود.
- بالا رفتن فشارخون
دفع نشدن آب و املاح اضافی از بدن باعث بالا رفتن حجم مایعات در خون و در نتیجه بالا رفتن فشارخون می‌شود. از طرف دیگر وقتی کلیه‌ها آسیب می‌بینند، رنین بیشتری ترشح می‌شود که باز هم فشارخون را بالاتر می‌برد.
نارسایی کلیوی به چه دلایلی ایجاد می‌شود؟
نارسایی حاد کلیوی:
دلایل زیر می‌توانند باعث شوند که عملکرد کلیه‌ها به طور ناگهانی افت کنند:
- کم شدن ناگهانی جریان خون به کلیه‌ها
مواردی مثل از دست دادن حجم زیادی از خون به دلیل حادثه، کم آبی شدید بدن مثلا به دلیل اسهال یا استفراغ شدید، نارسایی قلبی و یا سوختگی‌های شدید مواردی هستند که می‌توانند باعث کم شدن جریان خون و ایجاد آسیب ناگهانی به کلیه‌ها شوند.
- بسته شدن راه دفع ادرار
در صورتی که مسیر ادرار به طور کامل یا ناقص بسته شود دفع ادرار دچار مشکل می‌شود و انباشته شدن مواد زائد در کلیه‌ها به آنها آسیب می‌زند.
مواردی مثل بزرگ شدن شدن پروستات، سنگ کلیه یا مثانه و بعضی سرطان‌ها مثل سرطان دهانه رحم یا مثانه می‌توانند باعث مسدود شدن مسیر ادرار شوند.
- دلایل دیگر
عوامل دیگری مثل مصرف بعضی داروها، بیماری‌های خودایمنی مثل لوپوس، بعضی عفونت‌های باکتریایی مثل عفونت استرپتوکوکی گلو و یا بالا رفتن شدید فشارخون مثلا به دلیل مسمومیت بارداری، مثال‌هایی از مواردی هستند که می‌توانند باعث نارسایی حاد کلیوی شوند.
نارسایی مزمن کلیوی:
دیابت نوع ۱ و ۲ و فشارخون بالا اصلی‌ترین دلایل به وجود آمدن نارسایی مزمن کلیوی هستند. بعضی دیگر از عوامل موثر، شامل این موارد هستند:
- بالا رفتن سن به خصوص بعد از ۶۰ سالگی
- بیماری پلی‌کیستیک کلیه‌ها
- مسدود شدن لوله‌ی ادراری مثلا به دلیل سنگ کلیه
- نقص‌های مادرزادی در کلیه‌ها یا مثانه
- مصرف طولانی مدت بعضی داروها مثل مسکن‌های ضدالتهاب غیراستروئیدی
نارسایی کلیوی چطور تشخیص داده می‌شود؟
دو روش تشخیصی اصلی برای بررسی شدت آسیب به کلیه‌ها و مقدار عملکرد کلیوی وجود دارد:
- آزمایش خون
اندازه گیری مقدار کراتینین (Creatinin ) و اوره (BUN ) در خون به همراه محاسبه سرعت فیلتراسیون گلومرولی (GFR ) مواردی هستند که به تشخیص نارسایی کلیوی کمک می‌کنند.
کراتینین در بدن در نتیجه فعالیت عضلات و اوره در نتیجه سوخت و ساز پروتئین مواد غذایی ایجاد می‌شود و در حالت عادی توسط کلیه‌ها دفع می‌شوند. بالا رفتن کراتینین یا اوره نشانه آن است که عملکرد کلیه‌ها افت کرده است و توان کافی برای دفع این مواد زائد را ندارد.
GFR هم در واقع نشان دهنده توانایی کلیه‌ها برای فیلتر کردن و دفع مواد زائد است. بنابراین افت GFR نشان دهنده افت عملکرد کلیه‌هاست.
- آزمایش ادرار
بررسی ادرار از نظر بودن خون و پروتئینی به نام آلبومین روش دیگری است که به تشخیص نارسایی کلیوی کمک می‌کند.
در حالت عادی نباید خون یا آلبومین در ادرار دیده شود و وجود هر کدام می‌تواند نشان دهنده مشکل در عملکرد کلیه‌ها باشد.
- سایر روش‌ها
در بعضی موارد علاوه بر روش‌های بالا ممکن است لازم باشد سونوگرافی، رادیوگرافی یا نمونه‌برداری از کلیه‌ها هم انجام شود تا هم مشکل کلیه‌ها به خوبی تشخیص داده شود و هم مناسب‌ترین روش درمانی انتخاب شود.
نارسایی کلیوی چطور درمان می‌شود؟
نارسایی حاد کلیوی:
برنامه درمان نارسایی حاد کلیوی تا حد زیادی بستگی به دلایلی که آن را ایجاد کرده‌ا‌ند و شدت نارسایی به‌وجود آمده دارد:
- اولین قدم مشخص کردن عامل ایجاد نارسایی است که به نوعی برنامه درمانی را هم تعیین می‌کند. مثلا اگر علت نارسایی بسته شدن مجرای ادرار با سنگ مثانه باشد باید فورا برای خارج کردن آن اقدام شود.
- در قدم بعدی تلاش می‌شود با کمک دارو عوارض ناشی از تجمع آب ، املاح و مواد زائد برطرف شود. مثلا با استفاده از داروهای مدر آب و املاح اضافه از بدن دفع می‌شوند و یا با کمک بعضی داروها به هم خوردن سطح املاح بدن اصلاح می‌شود.
- بیمار باید رژیم غذایی خاصی را رعایت کند. این رژیم غذایی به نحوی تنظیم می‌شود که پروتئین و پتاسیم کمی در آن وجود داشته باشد.
- در بیشتر موارد وقتی دلیل ایجاد نارسایی برطرف می‌شود عملکرد کلیه‌ها بهتر می‌شود و دیالیز ضرورت پیدا نمی‌کند اما اگر کلیه‌ها به روش‌های درمانی جواب مناسب ندهند و عملکرد آنها اصلاح نشود انجام دیالیز لازم می‌شود. در هر صورت در بیشتر موارد دیالیز فقط برای مدت کوتاهی لازم می‌شود و با ترمیم کلیه‌ها عملکرد آنها به وضعیت عادی برمی‌گردد.
نارسایی مزمن کلیوی:
نارسایی مزمن کلیوی درمان نمی‌شود و اقدامات درمانی که انجام می‌شوند ۴ هدف را دنبال می‌کنند:
- کند کردن سرعت پیشرفت بیماری
- برطرف کردن عواملی که در ایجاد نارسایی مزمن نقش دارند.
- درمان عوارضی مثل ورم یا کم خونی که به دلیل نارسایی کلیوی ایجاد می‌شوند.
- جایگزین کردن عملکرد از دست رفته کلیه‌ها با دیالیز یا پیوند کلیه
اقداماتی که برای کند کردن سرعت پیشرفت نارسایی و برطرف کردن عوامل موثر در ایجاد آن انجام می‌شوند شامل این موارد هستند:
- کنترل قند خون
افراد دیابتی‌ای که به شکل مناسبی قند خونشان را کنترل نمی‌کنند بیشتر در معرض خطر مبتلا شدن به عوارض دیابت مثل نارسایی مزمن کلیوی هستند. به همین دلیل جدی گرفتن برنامه کنترل قند خون و نگه داشتن آن در محدوده هدفی که پزشک تعیین می‌کند یک مسئله بسیار مهم و حیاتی به حساب می‌آید.
- کنترل فشار خون
برای اینکه سرعت پیشرفت نارسایی مزمن آهسته‌تر شود پیشنهاد می‌شود که فشارخون کمتر از ۱۳۰/۸۰ میلی‌متر جیوه نگه داشته داشته شود چون فشارخون بالا می‌تواند به مرور زمان باعث آسیب زدن به کلیه‌ها و افت عملکرد آنها شود.
- رژیم غذایی
رعایت رژیم غذایی مناسب یکی از عوامل مهم برای کند کردن سرعت پیشرفت نارسایی مزمن است. رژیم غذایی مناسب برای کسانی که نارسایی مزمن دارند باید توسط یک متخصص تهیه شود اما به طور کلی در این رژیم غذایی برای مصرف مواد پروتئینی، نمک، مایعات و مواد غذایی دارای پتاسیم و فسفر محدودیت در نظر گرفته می‌شود.
منابع